«Ερρίκος Ε΄»: το ενδοξότερο πατριωτικό πολεμικό προσκλητήριο;

γράφει και μεταφράζει ο Βασίλης Σ. Ε. Τσίχλης


Φέτος εορτάζουμε το 400ο έτος από τον θάνατο του Γουλιέλμου Σαίξπηρ, του μόνου ποιητού ο οποίος ίσως μπορεί να συγκριθεί με τον θείο
Όμηρο. Ομολογώ ότι η γνώση μου για το έργο του είναι ατελής. Έχω ασχοληθεί σχεδόν αποκλειστικώς με τα δραματικά έργα του, κυρίως τα ιστορικά, και ελάχιστα με τις κωμωδίες του. Λόγω της επετείου, σκέφθηκα να γράψω για το αγαπημένο χωρίο μου από τον Σαίξπηρ, τον λόγο του Ερρίκου πριν από τη μάχη του Agincourt. Υπάρχουν πολλά χωρία στον Σαίξπηρ τα οποία φανερώνουν καλλίτερα τη μεγαλοφυΐα του ποιητού και διαθέτουν πολύ μεγαλύτερη λογοτεχνική αξία, εν τούτοις προτιμώ το απόσπασμα αυτό γιατί, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί υπέροχο δείγμα ρητορικής τέχνης μέσα σε ένα ποιητικό έργο.

Την 25η Οκτωβρίου 1415, ανήμερα της εορτής των Αγίων Κρισπίνου και Κρισπιανού (Crispin και Crispian), ο μικρός στρατός του Βασιλέως Ερρίκου Ε΄ της Αγγλίας, ενώ εκστράτευε στη Γαλλία κατά τη διάρκεια του Εκατονταετούς Πολέμου, αποκλείστηκε στο Agincourt από τον πολύ ισχυρότερο γαλλικό στρατό. Παρά το γεγονός ότι οι Άγγλοι ήταν κουρασμένοι και μειονεκτούσαν αριθμητικώς κατά πολύ των Γάλλων, κατόρθωσαν όχι απλώς να νικήσουν αλλά να συντρίψουν τους αντιπάλους τους.


Ο Σαίξπηρ συνέθεσε τον λόγο με τον οποίο ο Βασιλεύς Ερρίκος (ή Χάρρυ όπως καλείτο ο Ερρίκος στη μεσαιωνική αγγλική), εμψύχωσε τους άνδρες του λίγο πριν από τη μάχη, ο οποίος ανήκει εξ ολοκλήρου στη φαντασία του ποιητού και δεν αποτελεί ιστορικό κείμενο. Αρχικώς σκέφθηκα να παραθέσω τη θαυμάσια μετάφραση του Βασίλη Ρώτα αλλά, διαβάζοντάς την, συνειδητοποίησα ότι αποτελεί αρκετά ελεύθερη μετάφραση. Τελικώς μετέφρασα ο ίδιος το κείμενο όσο περισσότερο πιστά μπορούσα. Έθεσα δίπλα και το πρωτότυπο έτσι ώστε, όποιος επιθυμεί, να παρακολουθήσει με μεγαλύτερη ευκολία το χωρίο από τα links στα οποία παραπέμπω κατωτέρω (άλλωστε, πρόκειται για θεατρικό έργο).

«Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΕΡΡΙΚΟΥ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ»

πράξη Δ΄, σκηνή γ΄, στίχοι 1-78

Enter Gloucester, Bedford, Exeter, Erpingham with all his host, Salisbury, and Westmorland. GLOUCESTER Where is the king? BEDFORD The king himself is rode to view their battle. WESTMORLAND Of fighting men they have full threescore thousand. EXETER There’s five to one, besides they all are fresh. SALISBURY [5] God’s arm strike with us! ’Tis a fearful odds. God b’wi’you, princes all. I’ll to my charge. If we no more meet till we meet in heaven, Then joyfully, my noble lord of Bedford, My dear lord Gloucester, and my good lord Exeter, [10] And [to Warwick] my kind kinsman, warriors all, adieu. BEDFORD Farewell, good Salisbury, and good luck go with thee. EXETER [To Salisbury] Farewell, kind lord. Fight valiantly today. And yet I do thee wrong to mind thee of it, For thou art framed of the firm truth of valor. Exit Salisbury. BEDFORD [15] He is as full of valor as of kindness, Princely in both. Enter the King. WESTMORLAND                              Oh, that we now had here But one ten thousand of those men in England That do no work today. KING HENRY                                       What’s he that wishes so? My cousin Westmorland? No, my fair cousin, [20] If we are marked to die, we are enough To do our country loss; and if to live, The fewer men, the greater share of honor. God’s will, I pray thee wish not one man more. By Jove, I am not covetous for gold, [25] Nor care I who doth feed upon my cost. It earns me not if men my garments wear; Such outward things dwell not in my desires. But if it be a sin to covet honor, I am the most offending soul alive. [30] No, faith, my coz, wish not a man from England. God’s peace, I would not lose so great an honor As one man more methinks would share from me For the best hope I have. Oh, do not wish one more. Rather proclaim it, Westmorland, through my host [35] That he which hath no stomach to this fight, Let him depart. His passport shall be made And crowns for convoy put into his purse. We would not die in that man’s company That fears his fellowship to die with us. [40] This day is called the feast of Crispian. He that outlives this day and comes safe home Will stand a tiptoe when this day is named And rouse him at the name of Crispian. He that shall see this day and live old age [45] Will yearly on the vigil feast his neighbors And say, “Tomorrow is Saint Crispian”. Then will he strip his sleeve and show his scars, And say, “These wounds I had on Crispin’s day”. Old men forget; yet all shall be forgot, [50] But he’ll remember, with advantages, What feats he did that day. Then shall our names, Familiar in his mouth as household words – Harry the king, Bedford and Exeter, Warwick and Talbot, Salisbury and Gloucester – [55] Be in their flowing cups freshly remembered. This story shall the good man teach his son, And Crispin Crispian shall ne’er go by From this day to the ending of the world, But we in it shall be rememberèd, [60] We few, we happy few, we band of brothers. For he today that sheds his blood with me Shall be my brother; be he ne’er so vile, This day shall gentle his condition. And gentlemen in England now abed, [65] Shall think themselves accursed they were not here, And hold their manhoods cheap whiles any speaks That fought with us upon Saint Crispin’s day. Enter Salisbury. SALISBURY My sovereign lord, bestow yourself with speed. The French are bravely in their battles set [70] And will with all expedience charge on us. KING HENRY All things are ready if our minds be so. WESTMORLAND Perish the man whose mind is backward now. KING HENRY Thou dost not wish more help from England, coz? WESTMORLAND God’s will, my liege, would you and I alone [75] Without more help could fight this royal battle! KING HENRY Why, now thou hast unwished five thousand men, Which likes me better than to wish us one. – You know your places. God be with you all.

Είσοδος Γκλούστερ, Μπέντφορντ, Έξετερ, Έρπινγκχαμ με όλους τους άνδρες τους, Σώλσμπερυ και Γουέστμορλαντ. ΓΚΛΟΥΣΤΕΡ Πού είναι ο Βασιλιάς; ΜΠΕΝΤΦΟΡΝΤ Ο Βασιλιάς μόνος πήγε να εποπτεύσει τους εχθρούς. ΓΟΥΕΣΤΜΟΡΛΑΝΤ Από στρατιώτες έχουν εξήντα χιλιάδες. ΕΞΕΤΕΡ Είναι πέντε προς ένας· επίσης, είναι όλοι ξεκούραστοι. ΣΩΛΣΜΠΕΡΥ Η Δεξιά του Κυρίου ας πολεμήσει μαζί μας. Είναι τρομακτικά περισσότεροι. Ας είναι ο Θεός μαζί με όλους σας, άρχοντες. Πάω στους άνδρες μου. Αν δεν ξανασυναντηθούμε μέχρι να συναντηθούμε στον Ουρανό, τότε με χαρά, ευγενικέ Λόρδε του Μπέντφορντ, αγαπημένε μου Λόρδε Γκλούστερ, και καλέ μου Λόρδε Έξετερ, και [προς τον Γουώρικ] γενναίε συγγενή μου, που είστε όλοι καλοί στρατιώτες, σας χαιρετώ. ΜΠΕΝΤΦΟΡΝΤ Γειά σου καλέ Σώλσμπερυ και η καλή τύχη να σε συντροφεύει. ΕΞΕΤΕΡ [Προς τον Σώλσμπερυ] Στο καλό ευγενικέ Λόρδε. Πολέμα γενναία σήμερα. Και όμως, σε υποβιβάζω λέγοντας τόσα καλά για εσένα, γιατί πλαισιώνεσαι από την αναντίρρητη πραγματικότητα της ανδρείας σου. Αποχωρεί ο Σώλσμπερυ. ΜΠΕΝΤΦΟΡΝΤ Είναι τόσο τέλειος στην ανδρεία όσο και στην ευγένεια, πριγκιπικός και στα δύο. Είσοδος του Βασιλέως. ΓΟΥΕΣΤΜΟΡΛΑΝΤ Αχ! Μακάρι να είχαμε εδώ τώρα μόνον δέκα χιλιάδες από αυτούς τους άνδρες στην Αγγλία οι οποίοι δεν εργάζονται σήμερα. ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΕΡΡΙΚΟΣ Ποιος εύχεται αυτά; Ο εξάδελφός μου Γουέστμορλαντ; Όχι, αγαπημένε μου εξάδελφε. Αν είναι γραπτό να πεθάνουμε, είμαστε αρκετοί για να τιμήσουμε την πατρίδα με τον χαμό μας, και αν είναι να ζήσουμε, όσοι λιγότεροι άνδρες τόσο μεγαλύτερο το μερίδιο από τη δόξα. Για όνομα του Θεού, σε παρακαλώ να μην επιθυμείς ούτε έναν ακόμη άνδρα. Μα τον Δία, δεν είμαι άπληστος όσον αφορά τον χρυσό, ούτε ενδιαφέρομαι ποιον ταΐζω με έξοδά μου. Αδιαφορώ αν κάποιος φορά τα ρούχα μου· τα επιφανειακά αυτά πράγματα δεν τα επιθυμώ. Αλλά αν είναι αμαρτία να επιθυμείς τη δόξα, δεν υπάρχει ζωντανή ψυχή περισσότερο αμαρτωλή από την ιδική μου. Όχι, αλήθεια, εξάδελφέ μου, μην εύχεσαι ούτε ένας άνδρας από την Αγγλία να βρισκόταν εδώ. Στο όνομα του Θεού, δεν θα χάσω τόση μεγάλη δόξα όση ένας άνδρας μπορεί να μοιραστεί μαζί μου, ούτε και αν αυξήσει τις πιθανότητές μου για νίκη. Ω! δεν επιθυμώ ούτε έναν ακόμη. Είναι καλλίτερο να διακηρύξεις, Γουέστμορλαντ, ανάμεσα στους άνδρες ότι όποιου δεν αντέχει το στομάχι γι’ αυτή τη μάχη, είναι ελεύθερος να αναχωρήσει. Θα του δοθούν τα απαραίτητα έγγραφα και χρήματα για το ταξίδι θα γεμίσουν το πουγκί του. Δεν θα πεθάνουμε συντροφιά με αυτόν τον άνδρα ο οποίος φοβάται να πεθάνει μαζί με τους συντρόφους του. Σήμερα είναι η εορτή του Αγίου Κρισπιανού. Αυτός ο οποίος θα ζήσει σήμερα και επιστρέψει ασφαλής στην πατρίδα, θα αισθάνεται ψηλός σαν να στέκεται στις μύτες των ποδιών του όταν η ημέρα αυτή αναφέρεται και θα ανυψώνει τον εαυτό του αναφερόμενος στο όνομα του Κρισπιανού. Αυτός ο οποίος θα δει το τέλος αυτής της ημέρας και γεράσει κάθε χρόνο, την παραμονή της εορτής, σε τραπέζι θα καλεί τους γείτονές του λέγοντας: «Αύριο είναι η εορτή του Αγίου Κρισπιανού». Τότε θα σηκώνει τα μανίκια και θα δείχνει τις ουλές του, λέγοντας: «Αυτά τα τραύματα υπέστην στην εορτή του Αγίου Κρισπίνου». Οι γέροι ξεχνούν. Και όμως, όταν έχει ξεχάσει τα πάντα, ακόμη θα θυμάται με λεπτομέρειες τα κατορθώματα που πραγματοποίησε εκείνην την ημέρα. Τότε τα ονόματά μας, τα οποία θα είναι οικεία στο στόμα του σαν αυτά της οικογένειάς του – Χάρρυ ο Βασιλιάς, Μπέντφορντ και Έξετερ, Γουώρικ και Τάλμποτ, Σώλσμπερυ και Γκλούστερ – θα ρέουν όπως το κρασί στα ποτήρια τους, σαν να ήταν φρέσκα. Αυτή την ιστορία πρέπει ένα καλός άνδρας να διδάξει στον γιο του, και η εορτή των Κρίσπινου Κρισπιανού δεν θα περάσει, από αυτήν την ημέρα έως το τέλος του κόσμου, χωρίς να μνημονευόμαστε εμείς μέσω αυτής, εμείς οι λίγοι, οι ευτυχείς λίγοι, εμείς μια ομάδα αδελφών. Γιατί αυτός που θα χύσει σήμερα το αίμα του μαζί μου θα είναι αδελφός μου· όσο ταπεινός και αν είναι, η ημέρα αυτή θα εξευγενίσει την καταγωγή του. Και οι άρχοντες στην Αγγλία οι οποίοι βρίσκονται τώρα στα κρεβάτια τους, θα θεωρούν τους εαυτούς τους καταραμένους επειδή δεν βρίσκονταν εδώ, βλέποντας πόσο φθηνή είναι η ανδρεία τους όταν μιλά κάποιος ο οποίος πολέμησε μαζί μας στην εορτή του Αγίου Κρισπίνου. Είσοδος Σώλσμπερυ. ΣΩΛΣΜΠΕΡΥ Κυρίαρχε άρχοντά μου, προετοίμασε τους άνδρες σου γρήγορα. Οι Γάλλοι με γενναιότητα έχουν παραταχθεί και με μεγάλη ταχύτητα θα επιτεθούν εναντίον μας. ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΕΡΡΙΚΟΣ Όλα τα πράγματα είναι έτοιμα αν το μυαλό μας είναι έτοιμο. ΓΟΥΕΣΤΜΟΡΛΑΝΤ Ας χαθεί ο άνδρας του οποίου το μυαλό θα φοβηθεί τώρα. ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΕΡΡΙΚΟΣ Δεν επιθυμείς πλέον περισσότερη βοήθεια από την Αγγλία εξάδελφε; ΓΟΥΕΣΤΜΟΡΛΑΝΤ Με τη θέληση του Θεού, κύριέ μου, μακάρι εσύ και εγώ μόνοι χωρίς καμία άλλη βοήθεια να μπορούσαμε να πολεμήσουμε στη βασιλική αυτή μάχη! ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΕΡΡΙΚΟΣ Τώρα που έπαυσες να εύχεσαι για πέντε χιλιάδες άνδρες, με ευχαριστεί περισσότερο από το να ευχόσουν έστω και για έναν. Γνωρίζετε τις θέσεις σας. Ο Θεός ας είναι μαζί σας.

Παρά τη λαμπρή αυτή αγόρευση, κανείς δεν πιστεύει ό,τι ακούει. Ο ταπεινός στρατιώτης γνωρίζει ότι δεν πρόκειται να γίνει άρχοντας επειδή πολέμησε δίπλα στον Βασιλέα του ενώ ο θεατής γνωρίζει ότι «το τέλος του κόσμου» δεν αποτελεί παρά ευφημισμό αφ’ ου ο θάνατος του Βασιλέως Ερρίκου λίγα χρόνια μετά τη μάχη εξαφάνισε τα σημαντικά κέρδη του από τη μεγάλη αυτή αγγλική νίκη.

Στο youtube υπάρχουν διάφορες εκδοχές του «Ερρίκου Ε΄», εκ των οποίων ξεχωρίσαμε τις κάτωθι:

● Sir John Gielgud (1932) https://www.youtube.com/watch?v=AkrkO_3jJfM (ηχογράφηση σε δίσκο γραμμοφώνου)

● Sir Laurence Olivier (1944): https://www.youtube.com/watch?v=YhuOwp3Ds-M (ολόκληρη η ταινία, η σκηνή ξεκινά στο 1:26:00)

● Richard Burton (1951): https://www.youtube.com/watch?v=TU7NrnLsr5g (ηχογράφηση από ραδιοφωνική εκπομπή)

● Sir Kenneth Branagh (1989): https://www.youtube.com/watch?v=A-yZNMWFqvM

Σε όλες τις εκδοχές παραλείπονται μερικοί στίχοι (με την ηχογράφηση του Burton να είναι πληρέστερη). Επίσης, καθώς σώθηκαν διάφορες παραλλαγές των κειμένων του Σαίξπηρ, υπάρχουν ενίοτε μεταξύ τους διαφορές, οι οποίες στον «Ερρίκο Ε΄» είναι ασήμαντες (π.χ. ο Olivier διαβάζει τον στίχο 36 ως: «his passport shall be drawn» αντί για «his passport shall be made» όπως οι Branagh και Burton).

   Η εκδοχή του Βορειοϊρλανδού Branagh είναι περισσότερο τηλεοπτική, καθώς ο Άγγλος Olivier συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται στη σκηνή. Η ταινία του Branagh, ως σύνολο, καταφέρνει όχι απλώς να συγκινήσει αλλά να συγκλονίσει τον θεατή ενώ αυτή του Olivier δεν διαθέτει την ίδια ανθρωπιά και αμεσότητα. Ο Branagh μιλά σαν ηγέτης στους συντρόφους του ενώ ο Olivier σαν βασιλιάς στους υπηκόους του. Εν τούτοις, συγκρινόμενοι ως μονάδες, η υπεροχή του Olivier έναντι του Branagh είναι, κατά τη γνώμη μου, περισσότερο από εμφανής. Ο τόνος με τον οποίο αγορεύει, ο ρυθμός της φωνής του και το ύφος του, δεν υπάρχουν στον Branagh (και ίσως σε κανέναν σημερινό ηθοποιό). Δίνει την εντύπωση ότι είναι ικανός να απαγγείλει όλους τους στίχους με μία μόνη ανάσα! Σε κάθε περίπτωση όμως, πρόκειται για αριστουργηματικές κινηματογραφικές εκδοχές δύο πολύ διαφορετικών εποχών.

   Η ερμηνεία του Ουαλού Burton σήμερα μπορεί εύκολα να υποτιμηθεί διότι της λείπει η εικόνα.

Είναι όμως χειμαρρώδης. Η σιγουριά με την οποία απαγγέλει ο Burton τους στίχους εντυπωσιάζει ενώ η ένταση της απαγγελίας μειώνεται μόνον στα σημεία τα οποία ο ίδιος θεωρεί κρίσιμα, ίσως δημιουργώντας περισσότερο την εντύπωση, και από τις τρεις εκδοχές, ότι στο επόμενο λεπτό επίκειται η εχθρική επίθεση και ο βασιλιάς με αγωνία προσπαθεί να εμψυχώσει τους άνδρες του. Δεν βρίσκουμε τίποτε από τη θεατρικότητα του Branagh ή τη μεγαλοπρέπεια του Olivier, είναι όμως περισσότερο ειλικρινής.

   Υπάρχει επίσης η ηχογράφηση του Gielgud σε δίσκο γραμμοφώνου το 1932, η ποιότητα της οποίας σήμερα είναι πολύ άσχημη αλλά δεν μπορεί να κρύψει εντελώς τη μελωδική φωνή του Gielgud. Στη συγκεκριμένη ηχογράφηση ο Gielgud απλώς απαγγέλει τον λόγο, δεν αποτελεί δηλαδή παραγωγή ολοκλήρου του δράματος.