ΑΤΙΑ σε έργα της Αναγέννησης: Μύθοι και αλήθειες

Μεγάλο μέρος της γοητείας που ασκεί η τέχνη στην ανθρωπότητα βρίσκεται στην ελευθερία του κάθε θεατή να την ερμηνεύει υποκειμενικά. Στο
παρελθόν η τέχνη εκτελούσε χρηστικά χρέη και όχι μόνο διακοσμητικά, ενώ η θρησκευτική τέχνη συχνά χρησιμοποιούταν τόσο για να προκαλέσει κατάνυξη, όσο και ως “Ευαγγέλιο αναλφάβητων” για να διδάσκονται οι πιστοί.



Γι’αυτό η μεσαιωνική και Αναγεννησιακή τέχνη συχνά κρύβει πλήθος αναφορών, ή και μια ολόκληρη αφήγηση που αποκαλύπτεται μόνο σε όσους μπορούν να την αποκωδικοποιήσουν. Στις μέρες μας τα έργα αυτά αποτελούν αινιγματικά κατάλοιπα άλλων εποχών, και αν η γλώσσα τους έχει σχεδόν ξεχαστεί, αυτό δεν μειώνει την αξία και το μυστήριο που τα περιβάλλει. Ωστόσο, σε προσπάθειες ερμηνείας των κρυφών τους μηνυμάτων, υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ του προσωπικού στοχασμού επάνω σε ένα έργο, και στη διάδοση εξωπραγματικών ισχυρισμών.

Ο λόγος για την ευφάνταστη θεωρία του αρχαιολόγου Roberto Volterri που έκανε σάλο στο διαδίκτυο πριν από λίγα χρόνια, ισχυριζόμενος ότι αρκετοί πίνακες της Αναγέννησης κρύβουν ακράδαντες αποδείξεις για την εμφάνιση ΑΤΙΑ εδώ κι αιώνες. Σχεδόν όλοι οι πίνακες που αναφέρουν οι οπαδοί της θεωρίας, είναι θρησκευτικού χαρακτήρα και χρονολογούνται από τον 15ο και 16ο αιώνα, εποχή ωστόσο, που η Καθολική Εκκλησία είχε τον πρώτο λόγο στο περιεχόμενο τέτοιου είδους έργων. Σύμφωνα πάντα με τους φιλότεχνους αναζητητές των ΑΤΙΑ, τα “ύποπτα” αντικείμενα έχουν μασκαρευτεί εντέχνως ως σύννεφα, σκιές, ή άλλα, “αθώα” αντικείμενα ώστε να γλιτώσουν από το αυστηρό βλέμμα της Ιεράς Εξέτασης. Όμως, υπάρχουν αρκετά επιχειρήματα που αντιτίθενται σε τέτοιου είδους ισχυρισμούς όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Γεωκεντρισμός


Στην Αναγέννηση ο γεωκεντρισμός ακόμη αποτελούσε επίσημο δόγμα, όπως ανακάλυψε επώδυνα ο Κοπέρνικος (1473-1543), ο Τζιορντάνο Μπρούνο (1548-1600) και ο Γαλιλαίος (1564-1642). Μόνο προς το τέλος του 17ου αιώνα άρχισε να αναθεωρεί η Εκκλησία τις θέσεις της, και μέχρι τότε καταπολέμησε σφόδρα τις θεωρίες ηλιοκεντρισμού λόγω της απειλής που αποτελούσαν ενάντια στο αποδεκτό Καθολικό δόγμα.

Ο Μπρούνο ισχυρίστηκε ότι ο Ήλιος δεν είναι παρά ένα από πολλά άστρα που περιτριγυρίζεται από πλανήτες, και συμπέρανε ότι πρέπει να υπάρχουν χιλιάδες κόσμοι σαν τον δικό μας, λέγοντας πως ο Θεός βρίσκεται παντού μέσα στο ζωντανό – και άπειρο – σύμπαν. Πλήρωσε τις πεποιθήσεις αυτές στην πυρά διότι για την Καθολική Εκκλησία, οποιαδήποτε υπόνοια εξωγήινης ζωής θα έθετε υπο αμφισβήτηση το Ευαγγέλιο, αφού θεωρούσαν ότι η γη βρισκόταν ακίνητη στο στερέωμα, με τους υπόλοιπους πλανήτες να περιστρέφονται γύρω από αυτήν. Η παραμικρή νύξη του αντιθέτου ήταν απόλυτα απαγορευτική – και θανατηφόρα – έννοια για την συγκεκριμένη εποχή,
Λογοκρισία

Εύλογα μπορεί να πει κανείς ότι αυτά τα ΑΤΙΑ αποκαλύφθηκαν μόνο στους εν λόγω καλλιτέχνες, οι οποίοι σε πείσμα των καιρών και της Εκκλησίας αποφάσισαν να απαθανατίσουν την ύπαρξή τους στα έργα τους. Ωστόσο δεν υπάρχει καμία απολύτως ένδειξη ή φήμη που να υποστηρίζει τέτοια θεωρία. Επιπλέον, για να επιβιώσει από την τέχνη του οποιοσδήποτε καλλιτέχνης της εποχής, έπρεπε να έχει την προστασία και την οικονομική στήριξη είτε εκκλησιαστικών παραγόντων, είτε πλούσιων αριστοκρατών οι οποίοι για να δείξουν την ευλάβειά τους, παράγγελναν θρησκευτικά έργα που δώριζαν απευθείας ή σε εκκλησιαστικούς χώρους, ή σε κάποιον υψηλά ιστάμενο ιερωμένο.

Ο τρόπος απεικόνισης της Θείας Οικογένειας και άλλων θρησκευτικών στοιχείων, ήταν αυστηρά κωδικοποιημένος από την εκκλησία, κι έτσι δεν υπάρχει η παραμικρή περίπτωση, να εμφανιστεί στοιχείο που να αντιτεθόταν στην επιτρεπόμενη εικονογράφηση, καθώς εξεταζόταν εξονυχιστικά κάθε λεπτομέρεια ενός έργου πριν εγκριθεί.

Αν δούμε σε περισσότερη λεπτομέρεια τους “ύποπτους” πίνακες, γρήγορα ανακαλύπτουμε ακόμη περισσότερες αδυναμίες της θεωρίας του Volterri, και την πραγματική ταυτότητα των παράξενων αντικειμένων.
Το Καπέλο του ΚαρδινάλιουΣκηνές Ερημιτικής Ζωής (La Tebaide) του Paolo Uccello (1460)

[Εικόνα 1] Είναι ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα εμφάνισης ΑΤΙΑ σε πίνακα, που συνήθως κυκλοφορεί σε κακή ανάλυση σε πολλές σχετικές ιστοσελίδες.



Στη λεπτομέρεια [Εικόνα 2] εμφανίζεται ένα κόκκινο αντικείμενο που πολλοί “δείχνουν” ως ΑΤΙΑ – το οποίο ωστόσο δεν είναι τίποτε άλλο από το κόκκινο καπέλο ενός καρδινάλιου [Εικόνα 3], και συγκεκριμένα του Αγίου Ευσέβιου Σωφρόνιου Ιερώνυμου (347-420), γνωστού και αγαπητού αγίου της Καθολικής Εκκλησίας.Απεικόνιση του Αγ. Ιερώνυμου4. Στέμμα καρδιναλίου

Όπως εξηγεί ο ιστορικός τέχνης Diego Cuoghi που ανέλαβε την απομυθοποίηση της θεωρίας του Volterri, η επίσημη απεικόνιση του Αγ. Ιερώνυμου γίνεται πάντα με την στολή του καρδιναλίου παραμερισμένη, [Εικόνα 4]ενώ υπάρχει πλήθος παραδειγμάτων. Οπότε, στον πίνακα του Uccello, δεν βλέπουμε τίποτε άλλο από μια κάπως χονδροκομμένη απεικόνιση του καπέλου του Ιερώνυμου που προσεύχεται μπροστά από τον σταυρό.”]
Φωτεινές Σφαίρες5. Ο Ευαγγελισμός του Carlo Crivelli (1486)

[Εικόνα 5] Λεπτομέρειες αυτού του αριστοτεχνήματος συχνα ερμηνεύονται ως ΑΤΙΑ που εκπέμπει δεσμίδα φωτός, μέσα στο οποίο εμφανίζεται κάποιο ακόμα εξωγήινο αντικείμενο. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η λεπτομέρεια του πίνακα που προβάλλεται είναι θολή, αλλά σε καλή ανάλυση γίνεται αμέσως αντιληπτό πως πρόκειται ξεκάθαρα για σύννεφο που διαπερνάται από ηλιακτίδα [Εικόνα 6], ενώ το “πλάσμα” που εμφανίζεται δεν είναι άλλο από περιστέρι [Εικόνα 7]– γνωστό σύμβολο του Άγιου Πνεύματος. Το στρογγυλό, φωτεινό σημείο στον ουρανό απεικονίζει απλά την φυσική αντανάκλαση του φωτός επάνω στα σύννεφα – λεπτομέρεια που σε πάρα πολλούς θρησκευτικούς πίνακες παραπέμπει στη Θεία παρουσία και ουδεμία σχέση έχει με ΑΤΙΑ…6. Λεπτομέρεια του 57. Λεπτομέρεια του 5

Το ίδιο βεβαίως ισχύει και σε πλήθος άλλων έργων όπου εμφανίζεται στρογγυλό, φωτεινό αντικείμενο. Στους κόλπους της Εκκλησίας επί πολλούς αιώνες επικράτησε διαμάχη για το αν θα έπρεπε η Αγία Τριάδα, και ειδικά το Άγιο Πνεύμα, να απεικονίζεται με ανθρώπινη ή ζωϊκή μορφή, ή αν θα έπρεπε να του προσδίδεται κάποια πιο συμβολική και αιθέρια όψη, κι έτσι από τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια προτιμήθηκε η απεικόνισή του ως φωτεινή σφαίρα ή κύκλος ώστε να μην προκαλούνται έριδες και αποδοκιμασίες από την Εκκλησία, όπως άλλωστε μαρτυρά το πλήθος εικόνων που, ανάλογα την δεξιότητα του καλλιτέχνη, είναι πιο εμφανής ο συμβολικός χαρακτήρας αυτής της μορφής.
Δορυφόροι Φυσικοί ή Μεταφυσικοί;10. Η Τοιχογραφία του Αγ. Πέτρου του Montalcino (τέλη 16ου αι.) του Ventura Salimbeni

[Εικόνα 10] Συχνά ονομάζεται “Το ΑΤΙΑ του Montalcino” λόγω του αντικειμένου ανάμεσα στον Ιησού και τον Αγ. Πέτρο που μοιάζει με το Σπούτνικ. Αυτή η σφαίρα πρόκειται για τη Γη, ενώ οι δύο “αντέννες” που κρατούν οι κεντρικές φιγούρες είναι ραβδιά που συμβολίζουν τη δημιουργική τους δύναμη. Οι δύο μικροί φωτεινοί κύκλοι που φαίνονται επάνω στην επιφάνεια είναι ο Ήλιος και η Σελήνη, και η κλίμακα της σύνθεσης (με τη γη στο κέντρο και μικροσκοπική απεικόνιση του ήλιου) παραπέμπει στην επικρατούσα γεωκεντρική θέση. Βρίσκουμε την ίδια ακριβώς σύνθεση σε πλήθος Καθολικών, αλλά και Ορθόδοξων εικονισμάτων της εποχής, και αποτελεί την συνηθισμένη μορφή με την οποία απεικονιζόταν η Ουράνια σφαίρα και η δημιουργική κυριότητα της Αγίας Τριάδας. (Βλ. παρακάτω μικρογραφίες για σύγκριση).



Τα παράξενα σχήματα σε πλήθος άλλων έργων που επίσης έχουν παρομοιαστεί με διαστημικά οχήματα, τελικά δεν είναι τίποτε άλλο από ανθρωπομορφικές απεικονίσεις του Ήλιου και της Σελήνης.18. Η Σταύρωση (τοιχογραφία στο μοναστήρι Βισόκι Ντεκάνι του Κοσόβου, 14ος αιώνας)

Η μορφή που τους αποδόθηκε κάθε φορά εξαρτάται πολύ περισσότερο από την δεξιότητα του ζωγράφου, το τεχνικό ύφος του πίνακα, και τη μόδα της εποχής, παρά οποιαδήποτε επιθυμία για την αποκάλυψη εξωγήινης ζωής.

Ένα γνωστό παράδειγμα βρίσκεται σε τοιχογραφία της Σταύρωσης από το μοναστήρι Βισόκι Ντεκάνι του Κοσόβου [Εικόνα 18], που χρονολογείται από τον 14ο αιώνα, πολύ πριν υπάρξει οποιαδήποτε υπόνοια ηλιοκεντρισμού, και μέσα στην Βυζαντινή – και όχι Καθολική – παράδοση εικονογραφίας, που όπως γνωρίζουμε ήταν πολύ πιο αυστηρή σε ότι αφορά τους κανόνες απεικόνισης. Η συγκεκριμένη εικόνα απασχολεί τους μελετητές ΑΤΙΑ από το 1964, όταν ένας Γιουγκοσλάβος φοιτητής, ο Αλεξαντάρ Πάουνοβιτς δημοσιοποίησε μελέτη του στο Γαλλικό περιοδικό Σπούτνικ.

Οι μορφές αριστερά και δεξιά της πρόκειται για τον Ήλιο[Εικόνα 19] και τη Σελήνη [Εικόνα 20] με στυλιζαρισμένες άμαξες.



[Εικόνα 21] Μια απεικόνιση της Μεταμόρφωσης του Ιησού επίσης θεωρήθηκε ύποπτη αφού το γεωμετρικό σχήμα που τον περιβάλλει μοιάζει με πύραυλο.21. Μεταμόρφωση του Ιησού, χαρακτικό του 15ου αιώνα.

Ωστόσο, αν δούμε άλλα παραδείγματα της ίδιας παράστασης, βλέπουμε πως οι διαφοροποιήσεις είναι μηδαμινές, και πως πρόκειται για την ίδια τυποποιημένη αναπαράσταση που επαναλαμβάνεται σε πλήθος εικόνων μέσα στους αιώνες. Σχεδόν όλες οι αναπαραστάσεις της Σταύρωσης, όπως και της Μεταμόρφωσης [Βλ. 22-26] στην Ορθόδοξη και την Καθολική εικονογραφία παρουσιάζουν τη μορφή του Ήλιου και της Σελήνης στις επάνω γωνίες της παράστασης, και το ίδιο γεωμετρικό φόντο πίσω από τον Ιησού που συνήθως περιλαμβάνει ένα τρίγωνο (Αγία Τριάδα) κι ένα τετράγωνο ή ρόμβο (τέσσερις αρχάγγελοι ή τέσσερα στοιχεία) ή μία ωοειδής σφαίρα (φωτοστέφανο ή άκτιστο φως). Λόγω των αυστηρών κανόνων της εικονογραφίας που καταγράφονται σε πολλά εκκλησιαστικά εχγειρίδια και για τους οποίους έχει λόγο επιτροπή της Ιεράς Συνόδου, είναι εύκολο να συμπεράνουμε πως η τοιχογραφία στο Κόσοβο υπόκειται στους ίδιους ακριβώς κανόνες.

Άλλα παραδείγματα απεικόνισης της Μεταμόρφωσης του Ιησού


Που κρύβεται η αλήθεια;

Η αντίληψη σχημάτων μέσα σε αφηρημένα στοιχεία αποτελεί την κινητήριο δύναμη της τέχνης, και τη δημιουργική σπίθα που εξελίσσει σχεδόν κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι ερμηνείες που δίνουμε συχνά αποκαλύπτουν πολλά για την κοινωνία που ζούμε, τις παραστάσεις που βιώνουμε, και τα ζητήματα που μας απασχολούν.

Είναι απόλυτα θεμιτό να αντιλαμβανόμαστε ό,τι μας αρέσει σε ένα έργο, αλλά όχι να διαδίδουμε ότι πρόκειται για ιστορική απόδειξη όταν μάλιστα το βάρος των αποδείξεων είναι εναντίον μας. Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ του γλύπτη που αντιλαμβάνεται μια μορφή που “πασχίζει να ελευθερωθεί” από ένα λείο κομμάτι μαρμάρου, και της συνήθειας να προσδίδουμε έννοιες και προθέσεις σε καλλιτεχνικά έργα ή σύμβολα που ο δημιουργός τους ποτέ δεν ονειρεύτηκε. Η ειρωνία είναι πως τα έργα της Αναγέννησης όντως κρύβουν πλήθος συμβόλων και αλληγοριών με πλούσιο μεταφυσικό περιεχόμενο, ακόμη κι αν αυτό δεν είναι εξωγήινης προέλευσης. Σαφώς ο ορθολογισμός και η επιστήμη δεν έχουν όλες τις απαντήσεις, αλλά, αν εμμένουμε στην επιφανειακή ερμηνεία που διαστρεβλώνει το πραγματικό περιεχόμενο για να ταιριάξει στην αγαπημένη μας θεωρία, ποτέ δεν θα μάθουμε τα πραγματικά τους μυστικά.

***

Αυτό το άρθρο δημοσιευτηκε την 4/2/2012 στο περιοδικό ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ του Ελεύθερου Τύπου.
ΠΗΓΕΣ:

Για λεπτομερή ανάλυση (στα Αγγλικά και τα Ιταλικά) όλων των έργων που υποτίθεται ότι παρουσιάζουν ΑΤΙΑ, όπως και πολλά εικαστικά παραδείγματα που αποδεικνύουν τα παραπάνω επιχειρήματα, βλ. το κείμενο του ιστορικού τέχνης και ζωγράφου Diego Cuoghi, Art and UFOs? No thanks, only Art, στην ιστοσελίδα http://sprezzatura.it/Arte/Arte_UFO_eng.htm . Το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό SKEPTIC τον Ιούλιο του 2004 (http://www.skeptic.com/ ). Η εισαγωγή του κειμένου περιέχει λίστα με τις πιο δημοφιλείς ιστοσελίδες που διαδίδουν τη θεωρία για τα ΑΤΙΑ.
Πληροφορίες για τους κανόνες Βυζαντινής εικονογραφίας που επεξηγούν την επιχειρηματολογία σχετικά με τη Σταύρωση και τη Μεταμόρφωση βρίσκει κανείς στο Ιταλικό έργο Μυστικά της Βυζαντινής Εικονογραφίας, Edizioni Arkeios, 2003 (μετάφραση Γαλλικού έργου του 1845 που βασίζεται σε Βυζαντινά χειρόγραφα).
Βλ. επίσης http://www.ecclesia.gr/

diadrastika.com