Απαγορευμένα βιβλία

Πολιτική, θρησκεία, σεμνοτυφία αλλά και κάθε άλλη θεότρελη δικαιολογία έχει επιστρατευτεί κατά καιρούς ως άλλοθι για την αποτρόπαιη απαγόρευση των λογοτεχνικών πονημάτων, καθώς το γενικότερο καλό και το συμφέρον του λαού έμπαινε πάντα πάνω από την πνευματική καλλιέργειά του: κι έτσι «βιβλία επιβλαβή προς τη δημόσια ηθική» αποσύρονταν άλλοτε μαζικά.


Εδώ δεν θα μιλήσουμε βέβαια για ολοκληρωτικά καθεστώτα, απολυταρχίες και ιδεολογικούς φανατισμούς, γιατί εκεί η λογοκρισία της λογοτεχνίας και το κάψιμο των βιβλίων μοιάζουν να είναι πάγιες τακτικές.

Θα μιλήσουμε αντιθέτως για την πολιτισμένη και φιλελεύθερη Δύση, εκεί που οι ιδέες κυκλοφορούν ελεύθερα καθώς κανείς δεν έχει να φοβηθεί κάτι από την ανθρώπινη διάνοια. Ή μήπως και όχι;

«Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» – Άλντους Χάξλεϊ (1932)



Ως ένα από τα δύο πρώιμα αριστουργήματα της επιστημονικής φαντασίας του 20ού αιώνα, ο «Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος» στέκει από κοινού με το οργουελικό «1984» ορόσημο του είδους.

Γραμμένη το 1931, η παρωδία του Χάξλεϊ στο ουτοπικό μέλλον του Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς, όπως αυτό απαθανατίστηκε στο «Men Like Gods» του 1923, μιλά για τη ραγδαία εκβιομηχάνιση, την απώλεια της ταυτότητας αλλά και την αλλοτρίωση του ανθρώπου. Γιατί όμως να απαγορευτεί ένας σταθμός της λογοτεχνίας του φανταστικού; Ρωτήστε τους Ιρλανδούς, αυτοί ξέρουν καλύτερα!

Στην Ιρλανδία το βιβλίο κατέβηκε άρον-άρον από τα ράφια για τον τρόπο που πραγματεύεται το ελεύθερο σεξ και τη γέννηση των παιδιών, αλλά και για το δυστοπικό μέλλον που περιγράφει εν γένει, την ίδια στιγμή που πολλές πολιτείες των ΗΠΑ το αφαίρεσαν από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αλλά και τις σχολικές βιβλιοθήκες εξαιτίας της «αρνητικότητας και του πεσιμισμού του».

Μέχρι το 1937 ήταν απαγορευμένο και στην Αυστραλία, καθώς ένας τέτοιος ογκόλιθος της λογοτεχνίας του φανταστικού δεν θα μπορούσε να μην επιφέρει τριγμούς στις συντηρητικές ανθρώπινες δομές…

«Τα Σταφύλια της Οργής» – Τζον Στάινμπεκ (1939)



Το βραβευμένο με Πούλιτζερ αριστούργημα του Στάινμπεκ είναι η ιστορία των ταπεινωμένων και καταφρονεμένων της Αμερικής στα χρόνια της μεγάλης οικονομικής κρίσης στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αμέσως μετά το Κραχ του 1929, όταν οι εξαθλιωμένοι αγρότες του Νότου παίρνουν κατά ορδές τα μπογαλάκια τους και μετακινούνται από την Οκλαχόμα στην Καλιφόρνια σε αναζήτηση γης, δουλειάς και αξιοπρέπειας.

Γιατί να απαγορευτεί όμως ένα ιστορικό πεζογράφημα που έμελλε να γίνει κλασικό διαμάντι της παγκόσμιας λογοτεχνίας και παινέθηκε με διθυραμβικές κριτικές ήδη από τις πρώτες στιγμές που βγήκε στα βιβλιοπωλεία; Γιατί απλώς το αμερικανικό κοινό δεν ήταν έτοιμο να αντικρίσει την αλήθεια κατάματα!

Η πάλη για την καθημερινή επιβίωση του εξαθλιωμένου κολίγα και οι περιπέτειες της ζωής των απόμαχων συγκλόνισε τον λαό, ανάγκασε την κυβέρνηση να απαγορεύσει το βιβλίο, πριν καεί μαζικά σε πυρές από τον μανιασμένο όχλο. Δεν ήταν δυνατόν Αμερικανός να έκανε τέτοια φριχτά πράγματα σε Αμερικανό και ο Στάινμπεκ αποκάλυπτε γυμνή την αλήθεια (αν και αργότερα παραδέχθηκε ότι επρόκειτο για μια καθαγιασμένη εκδοχή όσων συνέβαιναν στις απομονωμένες αγροτικές κοινότητες).

Απαγορεύτηκε, καταδικάστηκε, δαιμονοποιήθηκε, κάηκε και συζητήθηκε όσο κανένα: «ένα μάτσο ψέματα», «κομμουνιστική προπαγάνδα», «ασεβές», «βλάσφημο» και άλλα τέτοια υπέροχα είπαν δημοσιογράφοι και αναλυτές, την ίδια ώρα που οι τραπεζίτες το θεώρησαν εξαιρετικά ανατρεπτικό και επικίνδυνα εμπρηστικό. Σε κάποιες μάλιστα πολιτείες των ΗΠΑ ήταν απαγορευμένο μέχρι και τη δεκαετία του 1990! Αν και οι περιπέτειές του δεν περιορίστηκαν μόνο σε αμερικανικό έδαφος:

«Τα Σταφύλια της Οργής» απαγορεύτηκαν στην Ιρλανδία τη δεκαετία του 1950, την ίδια ώρα που στην Τουρκία οι βιβλιοπώλες που το είχαν στα ράφια τους σύρθηκαν στα δικαστήρια το 1973 γιατί «διέδιδαν την προπαγάνδα»…

«Ο Τροπικός του Καρκίνου» – Χένρι Μίλερ (1934)



Ο ιδιοφυής και ιδιόρρυθμος συγγραφικά Χένρι Μίλερ δημοσίευσε το επίμαχο αριστούργημα στο Παρίσι το 1934 περιγράφοντας παραστατικότατα τις σεξουαλικές του συνευρέσεις και ξεσκεπάζοντας τις ζωές των αμερικανών ομογενών που ζούσαν στη Γαλλία. Η ζωντανή απεικόνιση των ερωτικών περιπτύξεων σήκωσε θύελλα αντιδράσεων τόσο σε Ευρώπη όσο και ΗΠΑ, καθώς το σεξ αποτελούσε ακόμα θέμα ταμπού, και ο συγγραφέας κατηγορήθηκε για σεξισμό.

Στην Αμερική, το Ανώτατο Δικαστήριο της Πενσιλβάνια κατέληξε ότι «δεν είναι βιβλίο, είναι ένας οχετός, ένας ανοιχτός υπόνομος, ένας λάκκος σήψης, μια αποτρόπαιη συγκέντρωση όλων αυτών των σάπιων συντριμμιών της ανθρώπινης διαστροφής».

Όπως καταλαβαίνουμε, η ανθρωπότητα δεν ήταν ακόμα έτοιμη να υποδεχτεί θετικά αυτό που λίγο αργότερα θα αποκαλούσε ο Τζορτζ Όργουελ «το σημαντικότερο βιβλίο της δεκαετίας του 1930»!

Στις ΗΠΑ ήταν απαγορευμένο από το 1934 που κυκλοφόρησε στη Γαλλία μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1960 και τα τελωνεία της χώρας συνήθιζαν να το κατάσχουν από τα χέρια και τις αποσκευές όσων σκέφτονταν να το μπάσουν παράνομα στο εσωτερικό της χώρας.

Το αυτοβιογραφικό αριστούργημα του Μίλερ απαγορευόταν στη Νότια Αφρική μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1980, ενώ γνώρισε πολλές περιπέτειες σε μια σειρά ακόμα από χώρες της Δύσης (κατακραυγή, αφαίρεσή του από βιβλιοθήκες και σχολικά προγράμματα, διαδηλώσεις κ.λπ.)…

«Σφαγείο Νο 5» – Κουρτ Βόνεγκατ (1969)



Η πραγματική τραγωδία μπλέκεται ιδανικά με το εξωπραγματικό, ο Β’ Παγκόσμιος με τους εξωγήινους δηλαδή, σε ένα από τα βιβλία-σταθμούς της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα!

Οι περιπέτειες του αμερικανού φαντάρου τόσο στη βομβαρδισμένη Δρέσδη όσο και στον ζωολογικό κήπο του πλανήτη Τραλφάμαντορ συνθέτουν μια εικόνα που δύσκολα μπορείς να ξεχάσεις, καθώς ο σουρεαλισμός εισβάλει εδώ από το παράθυρο σε ένα πολεμικό κατά τα άλλα μυθιστόρημα.

Και ήταν και πάλι οι παλιές καλές ΗΠΑ που το εξαφάνισαν από την επικράτειά τους καθώς δεν ήθελαν τα νιάτα τους να έρθουν σε επαφή με τέτοιες χαζομάρες. Το «Σφαγείο Νο 5» παραμένει ένα από τα πλέον αμφισβητούμενα βιβλία σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς πολλές συζητήσεις έχει εγείρει για το αν πρέπει να περιλαμβάνεται σε συλλογές δανειστικών βιβλιοθηκών ανά την οικουμένη…

«Σατανικοί Στίχοι» – Σαλμάν Ρούσντι (1988)



Το αξιομνημόνευτο βιβλίο που παραλίγο να στοιχίσει τη ζωή του συγγραφέα του, καθώς ο θρησκευτικός φανατισμός έγινε εδώ ακόμα πιο ακραίος, παρακολουθεί τη ζωή ενός ινδού εμιγκρέ στην Αγγλία. Η σκληροπυρηνική μουσουλμανική κοινότητα θεώρησε ωστόσο την αναπαράσταση του Ισλάμ εκ μέρους του Βρετανο-Ινδού Ρούσντι βλάσφημη και ο ίδιος ο Αγιατολάχ Χομεϊνί καταδίκασε σε θάνατο τον συγγραφέα, εκδίδοντας το κτηνώδες φετφά του για τη δολοφονία του τον Φεβρουάριο του 1989.

Κι αυτό γιατί στη συλλογιστική του θρησκευτικού ηγέτη του Ιράν οι «Σατανικοί Στίχοι» προσέβαλαν κατά τον χειρότερο δυνατό τρόπο τις ιερές αξίες του Ισλάμ: «Πληροφορώ τον περήφανο μουσουλμανικό λαό όλου του κόσμου ότι ο συγγραφέας του βιβλίου ‘‘Σατανικοί Στίχοι’’, το οποίο στρέφεται κατά του Ισλάμ, του Προφήτη και του Κορανίου, καθώς και όλοι όσοι συνέβαλαν στην έκδοσή του παρ’ ό,τι γνώριζαν το περιεχόμενό του, καταδικάζονται σε θάνατο».

Η παραπεταμένη δίωξη του Ρούσντι και οι θανάσιμες απειλές που δεχόταν ανήκουν πια στη σφαίρα του λογοτεχνικού θρύλου, κάτι που άφησε φυσικά το στίγμα του στα χρονικά των «Σατανικών Στίχων»: στη Βενεζουέλα θα περνούσες 15 μήνες πίσω από τα κάγκελα της φυλακής αν πιανόσουν να το διαβάζεις, την ίδια ώρα που στην Ιαπωνία θα πλήρωνες τσουχτερότατο πρόστιμο αν κατείχες την αγγλική του μετάφραση (κι αυτό γιατί στα ιαπωνικά δεν κυκλοφόρησε ποτέ).

Στις ΗΠΑ δεν απαγορεύτηκε μεν, αλλά οι βιβλιοπώλες αρνούνταν να το εντάξουν στις προθήκες τους από τις απειλές που δέχονταν για τη ζωή τους (όπως και σε ευρωπαϊκές χώρες μετά τις απειλές της τοπικής μουσουλμανικής κοινότητας)!

Και βέβαια περιττό να αναφερθεί ότι στις χώρες του ισλαμικού τόξου οι «Σατανικοί Στίχοι» κάηκαν παραδειγματικά και θεόσταλτες κατάρες συνόδευαν όποιον τους κρατούσε στα χέρια του: Μπαγκλαντές, Αίγυπτος, Ινδία, Ιράν, Ιράκ, Κένυα, Κουβέιτ, Λιβερία, Μαλαισία, Νέα Γουινέα, Πακιστάν, Σενεγάλη, Σιγκαπούρη, Σρι Λάνκα, Τανζανία, αλλά και στη Ρωσία και το Μεξικό…

«Η Μεταμόρφωση» – Φραντς Κάφκα (1915)



Μια ωραία πρωία, ο πλασιέ Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνά και από συνηθισμένος άνθρωπος είναι τώρα μεταμορφωμένος σε έντομο! Γραμμένο το 1912, κυκλοφόρησε το 1915 και ήταν ένα από τα ελάχιστα βιβλία που εξέδωσε ο κορυφαίος τσέχος συγγραφέας εν ζωή.

Η μόλις μερικών δεκάδων σελίδων καφκική αλληγορία αφορά φυσικά στην αλλοτρίωση του ανθρώπου, καθώς η ρεαλιστική ιστορία που στήνει ο μαέστρος της γραφής είναι ένα απολύτως πιστευτό ψυχολογικό πείραμα που υπογραμμίζει τις αγωνίες και τις ενοχές του ανθρώπου.

Όπως ξέρουμε, όλα τα έργα του Κάφκα απαγορεύτηκαν τόσο από τους Ναζί όσο και τους Σοβιετικούς, αν και «Η Μεταμόρφωση» απαγορεύτηκε επιπροσθέτως στη γενέτειρά του, την Τσεχοσλοβακία, καθώς ήταν γραμμένη στα γερμανικά!

«Λολίτα» – Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (1955)



Ένα από τα κορυφαία ερωτικά μυθιστορήματα του 20ού αιώνα που λατρεύτηκε και μισήθηκε, απαγορεύτηκε και κατασυκοφαντήθηκε, αν και κατόρθωσε να κερδίσει τελικά τις καρδιές εκατομμυρίων αναγνωστών.

Ο μεσήλικος ακαδημαϊκός Χάμπερτ Χάμπερτ, «ποιητής και παιδόφιλος» όπως περιγράφει τον εαυτό του, παθιάζεται λοιπόν με το 12χρονο νυμφίδιο Ντολόρες -Λολίτα- Χέιλ, την ανήλικη μοναχοκόρη της σπιτονοικοκυράς του, και αποδύεται έτσι σε έναν απελπισμένο αγώνα να την κατακτήσει, οδηγώντας τελικά αμφότερους στην καταστροφή.

Είναι εύκολο να καταλάβεις γιατί το βιβλίο ξεσήκωσε τέτοια μήνη και κατακραυγή και καταδικάστηκε απ’ όλους! Αφού το χαρακτήρισαν «το πιο απεχθές βιβλίο όλων των εποχών», το απαγόρευσαν στις ΗΠΑ το 1955 ταξινομώντας το ως «πορνογράφημα φθοροποιό και επικίνδυνο για τα χρηστά ήθη».

Την επόμενη χρονιά απαγορεύτηκε στη Γαλλία, αν και περιέργως κυκλοφόρησε στην Αμερική το 1958 χωρίς πρόβλημα. Γαλλία, Αγγλία, Αργεντινή, Καναδάς, Νέα Ζηλανδία (επιτράπηκε το1964) κ.ά. το χαρακτήρισαν ανήθικο, αισχρό και άσεμνο και το εξαφάνισαν από την επικράτειά τους.

Γεγονός είναι ότι ένα μυθιστόρημα για έναν άντρα που παντρεύεται μια γυναίκα μόνο και μόνο για να τα φτιάξει με τη 12χρονη κόρη της είναι καταδικασμένο να είναι αμφιλεγόμενο και να μην αφορά φυσικά σε όλα τα κοινά, αν και εδώ μιλάμε για ένα από τα κορυφαία ερωτικά αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας!

«Οι Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν» – Μαρκ Τουέιν (1884)



Είναι γεγονός ότι η ιστορικά και πολιτισμικά ακριβής απεικόνιση της μεταχείρισης των μαύρων σκλάβων στις ΗΠΑ έχει επιφέρει σφοδρή λογοκρισία σε πάμπολλα κλασικά του είδους, από την «Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά» της Χάριετ Μπίτσερ Στόου και το «Άνθρωποι και Ποντίκια» του Στάινμπεκ μέχρι και το «Όσα Παίρνει ο Άνεμος».

Αν και οι περιπέτειες του «Χάκλμπερι Φιν» στον πραγματικό κόσμο παραμένουν ιστορικές λόγω του κατακλυσμιαίου αντίκτυπού του στο εσωτερικό της Αμερικής. Ο Τουέιν δεν κρύβει τα λόγια του, αποκαλεί τους μαύρους δούλους «νέγρους» και μας παραδίδει αυτούσιο τον ρατσισμό και τις φυλετικές διακρίσεις χωρίς παραμορφωτικά φίλτρα και καλλωπισμούς.

Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ το χαρακτήρισε το 1885 «σκουπίδι» και «κατάλληλο μόνο για τις παραγκουπόλεις», την ίδια ώρα που η χωρίς περιστροφές περιγραφή της βίας των λευκών έναντι των εξαθλιωμένων σκλάβων πυροδότησε απαγορεύσεις του κλασικού μυθιστορήματος στα πέρατα των ΗΠΑ. Η τραγική ειρωνεία;

Το 1885 απαγορεύτηκε γιατί είχε χαρακτηριστεί υπερβολικά αντιρατσιστικό, ενώ σήμερα θεωρείται από τους πολέμιούς του υπερβολικά ρατσιστικό!

«Το Κάλεσμα της Φύσης» – Τζακ Λόντον (1903)



Το μνημειώδες μυθιστόρημα του σπουδαίου αμερικανού λογοτέχνη, το αποκορύφωμα ίσως της περιγραφικής του δύναμης και της περίτεχνης πλοκής του, χαιρετίζεται σήμερα ως το καλύτερο πόνημά του. Άλλοτε όμως το δαιμονοποιούσαν για τον σκοτεινό του τόνο και την αιματοβαμμένη βία του.

Καθώς η ιστορία του παρακολουθεί έναν άντρα και τον σκύλο του, πολλές χώρες ανησύχησαν ότι θα το διαβάσουν και παιδιά, γι’ αυτό και ξέσπασε επιδημία λογοκρισίας του στη Δύση!

Ο «εξαιρετικά ριζοσπαστικός» χαρακτήρας του, όπως τον ήθελαν οι γραφειοκράτες λογοκριτές, το απαγόρευσε σε Ιταλία και Γιουγκοσλαβία, ενώ έγινε ένα από τα αγαπημένα καυσόξυλα στις ναζιστικές φωτιές της δεκαετίας του 1930.

Σήμερα θεωρείται βέβαια κατάλληλο για παιδιά και εφήβους και χαρακτηρίζεται ως ένα από τα ιδανικά εισαγωγικά κείμενα των νιάτων μας στη λογοτεχνία…

«Ο Φύλακας στη Σίκαλη» – Τζ. Ντ. Σάλιντζερ (1951)



Το αξεπέραστο διαμάντι της παγκόσμιας λογοτεχνίας ήταν άλλοτε το αγαπημένο παιδί της λογοκρισίας!

Αφού αφαιρέθηκε από βιβλιοθήκες και σχολικές αίθουσες ως «απαράδεκτο», «σκοτεινό», «βλάσφημο», «αρνητικό», «λάθος», «απαίσιο», καθώς «υπονομεύει την ηθική και τα χρηστά ήθη», το χρονικό των περιπετειών του έφηβου Χόλντεν Κόλφιλντ αψήφησε τους ειδικούς και μέτρησε τη δική του λαμπρή πορεία, ξεπηδώντας πια ως ένα από τα κλασικά μυθιστορήματα που όλοι πρέπει να έχουν διαβάσει.

Το 1951 ωστόσο τα πράγματα ήταν ελαφρώς διαφορετικά και το διαχρονικό αφήγημα καταδικάστηκε ως «χυδαίο και βέβηλο», με τα υποτιμητικά επίθετα να μην έχουν πραγματικά τέλος! Πλέον, πέρα από παγκόσμιο αριστούργημα, «Ο Φύλακας στη Σίκαλη» είναι γνωστός και ως το βιβλίο που ενέπνευσε τον δολοφόνο του Τζον Λένον…

«Για Ποιον Χτυπά η Καμπάνα» – Έρνεστ Χέμινγουεϊ (1940)



Οι εμπειρίες του νομπελίστα λογοτέχνη από τον Ισπανικό Εμφύλιο θεωρήθηκαν από τους βιβλιοκριτικούς ως το κορυφαίο έργο του Χέμινγουεϊ και ένα από τα καλύτερα πολεμικά μυθιστορήματα όλων των εποχών.

Όχι ότι αυτό εμπόδισε βέβαια τα αμερικανικά ταχυδρομεία, υπεύθυνα για τον έλεγχο της διανομής βιβλίων και εντύπων, να το χαρακτηρίσουν «μη ταχυδρομήσιμο» και να το εξαφανίσουν από προσώπου γης!

Δεν ήταν φυσικά το μόνο απαγορευμένο σύγγραμμα του κορυφαίου αμερικανού λογοτέχνη, αφού την ίδια μοίρα είχαν τόσο «Ο Αποχαιρετισμός στα Όπλα» όσο και το «Μέσα από το Ποτάμι και στα Δέντρα».

Κοντολογίς, ΗΠΑ, Ιρλανδία, Νότια Αφρική, Γερμανία και Ιταλία το απέσυραν από τα ράφια τους και ησύχασαν με τον αντιπολεμικό μπελά του βιβλίου…