Οι μάχες και η τελική άλωση του "άπαρτου κάστρου της Μουργκάνας" από τον Εθνικό Στρατό κατά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο (11-19 Σεπτεμβρίου 1948)

Η οροσειρά της Μουργκάνας στα ελληνο-αλβανικά σύνορα

γράφει ο Φιλίστωρ

Από τους πρώτους μήνες εκκίνησης του εμφυλίου πολέμου η περιοχή της Ηπείρου αποτελούσε προσφιλή στόχο για τον ΔΣΕ. Οι ορεινές της τοποθεσίες που επέτρεπαν την ανάπτυξη τμημάτων ανταρτών, τα σύνορα της με την Αλβανία που θα υποβοηθούσε τους σκοπούς του ΔΣΕ, αλλά και η κοντινή της θέση με τον κεντρικό πυρήνα του ΔΣΕ στον Γράμμο και στο Βίτσι, καθιστούσε την περιοχή ελκυστικό στόχο. Επίσης η περιοχή διέθετε ένα ακόμη πλεονέκτημα για τον ΔΣΕ. Μετά την υπογραφή της ανακωχής της Βάρκιζας που προέβλεπε την παράδοση του συνόλου του οπλισμού του ΕΛΑΣ, οι τοπικές του μονάδες στην Ήπειρο μετά από διαταγή του συμβούλου του ΚΚΕ για την Ήπειρο, Βοντίτσιου απέκρυψαν σε κιβώτια τα 2/3 του οπλισμού τους, τα οποία και έθαψαν σε απόκρημνα σημεία της Ελληνοαλβανικής μεθορίου, τα οποία και χαρτογράφησαν.


Στις 25 Νοεμβρίου 1947 έγινε η είσοδος των τμημάτων του ΔΣΕ στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου υπό τους Υψηλάντη (καθηγητής Ρώσιος από τη Σιάτιστα) και γενικό αρχηγό τον Χείμαρρο. Οι συνολικές δυνάμεις του ΔΣΕ δεν υπερέβαιναν τους 2.500 ενόπλους χωρισμένους σε 6 τάγματα, ενώ ανάμεσα τους υπήρχαν 1500 σλαβομακεδόνες. Ένα τμήμα των οπλοφόρων του ΔΣΕ κατέλαβε και οργάνωσε την δυσπρόσιτη ορεινή περιοχή της Μουργκάνας. Η Μουργκάνα είναι μια δυσπρόσιτη οροσειρά που βρίσκεται ακριβώς στην Ελληνοαλβανική μεθόριο με 1800 μέτρα υψόμετρο που λόγω της θέσης της και της πυκνής βλάστησης της ευρύτερης περιοχής αποτελούσε ένα εξαιρετικό ορμητήριο για τις δυνάμεις του ΔΣΕ όπου θα μπορούσαν να καταφεύγουν σε ασφαλές έδαφος μετά από τις καταδρομικές τους επιθέσεις στην ενδοχώρα.

Οι πυρήνες ανταρτών του ΔΣΕ στην Ελλάδα το 1948

Η παρουσία του ΔΣΕ στη Μουργκάνα αιφνιδίασε την VIII μεραρχία που είχε έδρα στα Ιωάννινα και ως τότε είχε κλιμακώσει τις δυνάμεις της βορειοανατολικά. Ουσιαστικά οι δυνάμεις του ΔΣΕ είχαν εγκατασταθεί στα νώτα της και αναγκάστηκε αμέσως να αναδιανείμει τις δυνάμεις του Ε.Σ. στην περιοχή, μειώνοντας την στρατιωτική παρουσία στην Κόνιτσα και στην ευρύτερη περιοχή της. Εκεί, στις 25 Δεκεμβρίου 1947 ξεκίνησε η ισχυρότερη επίθεση του ΔΣΕ και εκεί δόθηκε ίσως η κρισιμότερη μάχη του εμφυλίου, καθώς ο Ζαχαριάδης είχε διαλέξει την πόλη για να εγκαταστήσει την "κυβέρνηση" του και να αποσπάσει διεθνή αναγνώριση. Μετά την αποτυχία της επίθεσης που συντέλεσε αποφασιστικά στην πτώση του ηθικού των κομμουνιστών καθώς ήταν η πρώτη οργανωμένη τους προσπάθεια με σχετική αριθμητική υπεροχή, ο ΔΣΕ ενίσχυσε αποφασιστικά την Μουργκάνα με εφόδια και πολεμικό υλικό. Σε όλο τον ορεινό της όγκο ανοίχτηκαν πολυβολεία, έγιναν εκτεταμένα οχυρωματικά έργα και τοποθετήθηκαν ναρκοπέδια σε όλη την περίμετρο της τοποθεσίας. Έχοντας την Μουργκάνα ως ορμητήριο, ο ΔΣΕ εξαπέλυε συνεχείς καταδρομικές επιχειρήσεις παρενόχλησης σε όλη την ενδοχώρα, ενώ ουσιαστικά ήλεγχε τα χωριά της γύρω περιοχής, αποκτώντας νεοσύλλεκτους και εφόδια.


Από την πρώτη στιγμή η ηγεσία της VIII μεραρχίας είχε θέση ως στόχο της εξάλειψη του προγεφυρώματος του ΔΣΕ στην περιοχή που συνεχώς ενισχυόταν από την Αλβανική μεθόριο με εφοδιοπομπές. Η πρώτη επίθεση της εξαπολύθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 1948 υπό την κωδική ονομασία "Πέργαμος" και στέφθηκε με αποτυχία. Το σχέδιο προέβλεπε μια τολμηρή νυχτερινή διείσδυση των δυνάμεων του στο ύψωμα Σκητάρι και την συνεπακόλουθη άλωση της τοποθεσίας. Αν και ο ελιγμός στέφθηκε με επιτυχία, οι δυνάμεις του ΔΣΕ αντέδρασαν με ταχύτητα και επιτυχία εξαλείφοντας την απειλή. Ακολούθησε ισχυρή αντεπίθεση τους στο δεξιό τομέα τους, υπό τον έμπειρο Κολιγιάννη που οδήγησε στην διάλυση του 611 τάγματος και τον εγκλωβισμό του 581 τάγματος, που κατάφερε να γλυτώσει από την κύκλωση με πολύ μεγάλη δυσκολία. Οι δυνάμεις του ΔΣΕ συνέλαβαν 177 στρατιώτες του 611 τάγματος από τους οποίους εκτέλεσαν τους 121 που αρνήθηκαν να ενταχθούν στις τάξεις του.

τμήμα του Ε.Σ. στην Ήπειρο

Η μεγάλη ήττα δεν πτόησε την ηγεσία της VIII μεραρχίας που στις 30 Μαρτίου εξαπέλυσε δεύτερη επίθεση με νέες δυνάμεις κατά της Μουργκάνας υπό την ονομασία "Ιέραξ". Το σχέδιο της επίθεσης ήταν πανομοιότυπο με της πρώτης και προέβλεπε διάρρηξη της αντίπαλης διάταξης στο κέντρο της με τολμηρούς ελιγμούς στα υψώματα της περιοχής (Τσεροβίτσι-Σκητάρι- Κούφαλο), διχοτόμηση των δυνάμεων του ΔΣΕ, κύκλωση αυτών και καταστροφή τους. Από την πρώτη στιγμή οι επιτιθέμενοι βρέθηκαν εμπρός σε ισχυρή αντίσταση του ΔΣΕ που λόγω της πρώτης επίθεσης είχε κατανοήσει την σημασία της τοποθεσίας και την είχε οργανώσει με ισχυρά ερείσματα άμυνας και ναρκοπέδια. Πολύ σύντομα η επίθεση του Ε.Σ.εκφυλίστηκε, ενώ ο ΔΣΕ κέρδιζε συνεχώς έδαφος με κατά τόπους αντεπιθέσεις. γρήγορα επανατέλαβε όλα τα σημεία που είχαν καταλάβει οι επιτιθέμενοι συντελώντας σε μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του ΔΣΕ στον τριετή εμφύλιο.


Αναμφίβολα η επιλογή να ακολουθηθεί πανομοιότυπο σχέδιο δράσης ήταν εσφαλμένη υπονομεύοντας κάθε πιθανότητα επιτυχίας για τον Ε.Σ. Άλλος βασικός λόγος αποτυχίας των επιχειρήσεων "Πέργαμος" και "Ιέραξ" ήταν ότι οι επιτιθέμενοι δεν διέθεταν μεγάλη αριθμητική υπεροχή που θα χρειαζόταν μια τέτοια επίθεση, ενώ ούτε και η δύναμη πυρός τους ήταν αρκετή, καθώς ο Ε.Σ. δεν ήταν ακόμη επαρκώς οργανωμένος σε πυροβολικό και αεροπορία. Από την άλλη, οι μεγάλες επιτυχίες του ΔΣΕ στη Μουργκάνα έγιναν αντικείμενο εντατικής προπαγάνδας και εκμετάλλευσης από το ΚΚΕ, το ραδιόφωνο και τα έντυπα που το εξέφραζαν κάνοντας λόγο για το "άπαρτο κάστρο της λευτεριάς", ενώ μεγάλη διάδοση έλαβε η διήγηση του λογοτέχνη Δημήτρη Χατζή που βρισκόταν επί τόπου με τα τμήματα του ΔΣΕ καταγράφοντας τα γεγονότα ως πολεμικός ανταποκριτής.

Τμήμα του ΔΣΕ εν ώρα μάχης

Η ανώτατη ηγεσία του στρατού του Ε.Σ. αποφάσισε να γίνει και τρίτη επίθεση για να καταληφθεί η Μουργκάνα και για τον λόγο αυτό στις 30 Αυγούστου 1948 στάλθηκε στα Ιωάννινα ο διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού αντιστράτηγος Θρασύβουλος Τσακαλώτος, ώστε να συντονίσει επί τόπου τις υπάρχουσες δυνάμεις. Το σχέδιο που είχε προκριθεί για την επίθεση ήταν ίδιο με των δύο πρώτων, καθώς ο διοικητής της VIII μεραρχίας υποστράτηγος Ανδρέας Μπαλοδήμος και οι επιτελείς του πίστευαν ότι είχαν γίνει λάθη που αν αποφεύγονταν η νίκη ήταν εξασφαλισμένη. Ο Τσακαλώτος απέρριψε το σχέδιο προτείνοντας την πλαγιοκόπηση της τοποθεσίας από βορειοανατολικά της Μουργκάνας, μια εναλλακτική που δεν είχε μελετηθεί ποτέ καθώς η περιοχή ήταν ορεινή και απόκρημνη, εθεωρείτο απροσπέλαστη και ο επιτιθέμενος ουσιαστικά θα παραβίαζε σε κάποια σημεία της την ελληνοαλβανική μεθόριο. Το σχέδιο ήταν τολμηρό και είχε δύο μεγάλα πλεονεκτήματα: θα αιφνιδίαζε τα τμήματα του ΔΣΕ που δεν είχαν οχυρώσει την περιοχή και θα τα ανάγκαζε να πολεμήσουν σε περιοχή χωρίς αμυντικά πλεονεκτήματα. Αν ο Ε.Σ. έφτανε στην κορυφή της Μουργκάνας πρώτος τότε οι δυνάμεις του ΔΣΕ θα διχοτομούνταν και θα καταστρέφονταν. Μετά από αεροπορική αναγνώριση στις 1.9.1948, αποδείχθηκε ότι η τοποθεσία ήταν προσπελάσιμη και έτσι τροποποιήθηκε το αρχικό σχέδιο επίθεσης.

Καταδρομείς του Ε.Σ. 

Πριν την αποφασιστική ενέργεια προηγήθηκε ισχυρή προπαρασκευή ορειβατικού πυροβολικού αλλά και βομβαρδισμών από την αεροπορία καθώς ήδη ο Ε.Σ. είχε αποκτήσει σοβαρή υλικοτεχνική υπεροχή λόγω της συνεχούς ροής της Αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας. Στις 11 Σεπτεμβρίου οι δυνάμεις του Ε.Σ. περικύκλωσαν την περιοχή και ξεκίνησαν μια σειρά από επιθέσεις αντιπερισπασμού για να μπερδέψουν τους αμυνόμενους. Η κύρια ενέργεια εκδηλώθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου από τις δυνάμεις της 75ης Ταξιαρχίας (4 τάγματα πλήρους σύνθεσης). Τα τέσσερα τάγματα με συνεχείς προωθήσεις και αναρριχήσεις κατάφεραν να αιφνιδιάσουν τς λιγοστές δυνάμεις του ΔΣΕ που βρίσκονταν στην περιοχή και να καταλάβουν το ύψωμα του Μεσοβουνίου που συνόρευε με την αφύλακτη κορυφή της Μουργκάνας. Ενώ όμως η κατάληψη της κορυφής της Μουργκάνας έμοιαζε θέμα χρόνου, η ηγεσία της VIII μεραρχίας θεώρησε εσφαλμένα ότι οι δυνάμεις της στην περιοχή είχαν απώλειες και έδωσε διαταγή για ανάσχεση της επίθεσης και εμπλοκή της εφεδρικής 35ης ταξιαρχίας.

Αυτό έδωσε την ευκαιρία στην ηγεσία του ΔΣΕ να αναπροσαρμόσει τις δυνάμεις της και να εξαπολύσει ισχυρή επίθεση στο Μεσοβούνι και στο 582 τάγμα που κατείχε την κορυφή του. Το 582 ΤΠ άντεξε με βαρύτατες απώλειες, ενώ ακολούθησε σύγχυση στις τάξεις του Ε.Σ. Όμως και από την πλευρά του ΔΣΕ υπήρχαν τρομακτικές απώλειες, η ηγεσία του ΔΣΕ δεν γνώριζε τη δραματική κατάσταση που είχε περιέλθει το 582 τάγμα, ενώ είχε επικρατήσει σύγχυση στις τάξεις του καθώς η ολική καταστροφή φάνταζε επικείμενη. Τελικά στις 16 Σεπτεμβρίου η 35η ταξιαρχία καταλαμβάνει την κορυφή της Μουργκάνας, όμως οι δυνάμεις του ΔΣΕ ήδη την προηγούμενη νύχτα υπό την επιτυχημένη και τολμηρή ηγεσία του Κολιγιάννη κατάφεραν να διασπάσουν τον κλοιό και να βρεθούν σε Αλβανικό έδαφος.

Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης "Ταύρος", ο ΔΣΕ είχε 152 νεκρούς και 253 τραυματίες, Αντίστοιχα ο Ε.Σ. είχε 41 αξιωματικούς και 453 νεκρούς και τραυματίες. Αναμφίβολα η πτώση της Μουργκάνας δεν ήταν από τα γεγονότα που επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία του εμφυλίου. Ο ΔΣΕ διατηρούσε μικρά τμήματα στη Μουργκάνα και μετά την αποτυχία της επίθεσης στη Κονιτσα, δεν διεξήγαγε μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις στη περιοχή. Από την άλλη, ήταν μεγάλη επιτυχία για
τον Ε.Σ. κυρίως στον ψυχολογικό τομέα, καθώς οι προηγούμενες αποτυχίες είχαν δημιουργήσει μεγάλη απογοήτευση στη κυβέρνηση και το λαό. Συγχαρητήριες επιστολές στο διοικητή της VIII μεραρχίας έστειλε εκτός από τον Πρωθυπουργό Σοφούλη και ο επικεφαλής της Αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στρατηγός Βαν Φλήτ.