Η Ψευδαίσθηση της Ελεύθερης Βούλησης

Οι εξαιρετικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξαιρετικές αποδείξεις.

«Σταδιακά μου έγινε σαφές τι ήταν ως τώρα κάθε μεγάλο φιλοσοφικό κίνημα: η προσωπική εξομολόγηση του δημιουργού του και ένα είδος ακούσιου και ασυνείδητου ημερολογίου. Έχω αντιληφθεί επίσης ότι οι ηθικές (ή ανήθικες) προθέσεις του κάθε φιλοσοφικού ρεύματος αποτέ­λεσαν τον πραγματικό σπόρο από τον οποίο προήλ­θε ολόκληρο το φυτό». Είπε ο Νίτσε


Παρόλο που μια τέτοια οπτική περικλείει (προς μεγάλη ευχαρίστηση του Νίτσε) τον κίνδυνο να αναιρεθεί η πιθανότητα οποιασδήποτε σταθερής αλήθειας, εγώ θα πάρω τα λόγια του στα σοβαρά και θα σας αφηγηθώ τις απαρχές της δικής μου θρησκευτικής θέσης και διανοητικής τοποθέτησης.

Η πρώιμη θρησκευτική μου παιδεία ήταν σκέτη καταστροφή από παιδαγωγική άποψη – η ορθόδοξη εβραϊκή συναγωγή όπου ανήκε η οικογένειά μου ήταν εμποτισμένη με έναν άκαμπτο, αμετακίνητο αυταρχισμό που με δυσαρεστούσε ιδιαίτερα. Μα­κροπρόθεσμα η σημασία της για μένα υπήρξε αποφασιστική, γιατί από νωρίς στην ζωή μου έχασα κάθε πιθανότητα ν’ αποκτήσω πίστη.

Ο Σοπενάουερ μας υπενθυμίζει ότι η θρησκευτική πίστη, αν πρόκειται ν’ ανθίσει, πρέπει να φυτευτεί και να ρι­ζώσει στην παιδική ηλικία. Επί λέξει: «Η δυνα­τότητα για πίστη είναι ισχυρότερη στην παιδική ηλικία. Γι’ αυτό και οι θρησκείες καταβάλλουν με­γάλη προσπάθεια, πριν από οτιδήποτε άλλο, στο να περιλάβουν στην κυριότητά τους αυτές τις τρυφερές ηλικίες». Επομένως, αφού ποτέ δεν φυτεύτηκε μέσα μου πρώιμα η πίστη, σχημάτισα την άποψη ότι αποτελεί κι αυτή ένα περιττό βάρος, όπως τό­σες άλλες παράλογες πεποιθήσεις και φόβοι.

Πάλι με τα λόγια του Σοπενάουερ, «Η θρη­σκεία είναι μια αλήθεια που εκφράζεται με αλλη­γορίες και μύθους. Με τον τρόπο αυτό γίνεται μα­ζικά προσβάσιμη και εύπεπτη από την ανθρωπό­τητα». Αλλά όταν οι κοντόφθαλμοι θρησκευτικοί δάσκαλοι είτε παρανοούν την αλληγορία και την με­ταφορά, θεωρώντας τες ιστορική αλήθεια, είτε επι­λέγουν συνειδητά να τις διδάξουν μ’ αυτόν τον τρόπο και ν’ αντικαταστήσουν κάθε μορφή λογικής σκέ­ψης με την βιβλική αυθεντία, κινδυνεύουν ν’ αποξε­νώσουν ορισμένους μαθητές. Ήμουν κι εγώ ένας απ’ αυτούς που αποξενώθηκαν νωρίς.

Προοδευτικά η αντίληψή μου για τα ζητήματα της ύπαρξης με οδήγησε σε μια όλο και περισσό­τερο επιστημονική, υλιστική θεώρηση του κόσμου. Συντονίζομαι σε μεγάλο βαθμό με τις απόψεις του Σοπενάουερ, του Βολταίρου, του Νίτσε, του Φρόυντ. Πρόσφατα μάλιστα, ετοιμάζοντας τις ση­μειώσεις αυτές, ξαναδιάβασα τα γραπτά του Φρόυντ για την θρησκεία (Το μέλλον μιας παραίθησης) και μου έκανε εντύπωση πόσο συμφωνού­σα μαζί του, ώσπου συνειδητοποίησα ότι χωρίς αμφιβολία τα κείμενά του αυτά είχαν παίξει σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση των δικών μου πε­ποιθήσεων.

Μεγάλωσα πιστεύοντας ότι η θρη­σκευτική και η επιστημονική κοσμοθεωρία είναι ασύμβατες – με έβρισκε σύμφωνο η μεταφορά του Σοπενάουερ ότι η θρησκεία είναι μια πυγολαμπί­δα που φαίνεται μόνο την νύχτα. Παρεμπιπτόντως, ο Σοπενάουερ προέβλεψε ότι, μόλις το φως της επιστημονικής ανακάλυψης σκορπίσει το σκοτά­δι της άγνοιας, οι θρησκείες θα εξαφανιστούν. Δεδομένης της πρόσφατης μεγάλης αναζωπύρωσης της θρησκευτικής πίστης στις Ηνωμένες Πολι­τείες εντυπωσιάζομαι από το πόσο έξω είχε πέσει στην πρόβλεψή του.

Ανακαλύπτω επίσης πως συμφωνώ με τις από­ψεις που εκφράζονται τόσο εύγλωττα στο νέο βι­βλίο του Francis Click -αποδέκτη του βραβείου Νόμπελ για το DNA-, The Astonishing Hypotheses (Οι εκπληκτικές θεωρίες). Τα πρώτα λόγια του βιβλίου είναι: «Οι εκπληκτικές θεωρίες είναι ότι εσείς, οι χαρές σας, οι λύπες σας, οι αναμνήσεις σας και οι φιλοδοξίες σας, η αίσθηση της ελεύθερης βούλησής σας, δεν είναι στην πραγματικότητα πα­ρά η συμπεριφορά μιας τεράστιας συνάθροισης νευ­ρικών κυττάρων και των μορίων που συνδέονται μ’ αυτά».

Σ’ αυτόν τον κατάλογο ανθρώπινων εμπει­ριών, που είναι εντέλει αποτέλεσμα της ηλεκτροχημικής συμπεριφοράς κάποιων νευρώνων, θα μπο­ρούσα να προσθέσω και άλλα βιωματικά φαινόμενα όπως την αίσθηση του Άτμαν1, την θεϊκή φλόγα, την φύση του Βούδα, την ψυχή, τα ιερά χώματα, καθώς και την λαχτάρα για σατόρι2, νιρβάνα, φώτιση, σω­τηρία. Στο μυαλό μου αυτή η υλιστική, ή ας την πούμε νατουραλιστική, τοποθέτηση είναι αξιοθρή­νητη, ταπεινωτική και κακόγουστη – και παρ’ όλα αυτά προφανής και αναπόδραστη.

Μπορώ να σας πω ότι θά ’θελα πολύ να διαθέτω την θεϊκή φλόγα, λαχταρώ να είμαι μέρος του θείου, να υπάρχω για πάντα, να ενωθώ μ’ αυτούς που έχω χάσει – όλα αυτά τα επιθυμώ πάρα πολύ. Ξέρω όμως ότι οι επιθυμίες αυτές ούτε αλλάζουν την πραγματικότη­τα ούτε την συνθέτουν. Πιστεύω ότι αυτοί οι εξαι­ρετικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξαιρετικές αποδεί­ξεις – και λέγοντας αυτό εννοώ αποδείξεις πέραν του απλού βιώματος, το όποιο, όπως γνωρίζουμε εμείς οι ψυχοθεραπευτές, είναι εύθραυστο, επισφα­λές, ευμετάβλητο και εξαιρετικά ευεπηρέαστο.

Σύγχρονοι συγγραφείς που η άποψή τους πλη­σιάζει πιο ξεκάθαρα την δική μου στα θέματα αυτά, και οι όποιοι εκφράζουν την θέση της επιστήμης, διατηρώντας συγχρόνως το δέος και το μυστήριο που είναι εγγενή στην ζωή (πολύ κοντά στον αθεϊσμό -ή τον πανθεϊσμό- του Σανταγιάνα και του Σπινόζα, οι οποίοι διατηρούν μια αυθεντική ευλάβεια για το σύμπαν και σεβασμό για τις πεποιθήσεις των άλλων) είναι άνθρωποι όπως ο Carl Sagan στο βιβλίο του The Demon Haunted World (Ένας κόσμος στοιχειωμένος από δαίμονες) ή ο Chat Raymo, ο διακεκριμένος καθολικός φυσικός στο βιβλίο του Skeptics and True Believers (Σκεπτικιστές και αληθινοί πιστοί).

1) Ινδουιστικός όρος που σημαίνει την αναλλοίωτη αιώ­νια ουσία του ατόμου, η οποία είναι μέρος της ενιαίας ψυχής τού Σύμπαντος. (Σ.τ.μ.)
2) Στον Βουδισμό Ζεν το πνευματικό ξύπνημα, που με­ρικές φορές γίνεται αιφνίδια. (Σ.τ.μ.)

@Irvin D. Yalom / Θρησκεία και Ψυχιατρική

πηγη