Υπέροχοι πίνακες: Θαλασσογραφίες που σημάδεψαν την ιστορία της Τέχνης

Όταν ο ζωγράφος παλεύει με τη μαγεία της θάλασσας

Θαλασσογραφίες που σημάδεψαν την ιστορία της Τέχνης. Από τον L. Bakhuizen ως το Ν. Βολανάκη και τον I. Aivazovsky

Ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο το νερό φαίνεται να συλλαμβάνει και να αντανακλά όλα τα γύρω χρώματα δεν είναι μόνο πρόκληση για τη ζωγραφική, αλλά και ένα στοιχείο που διεγείρει την αισθητική του θεατή. Δίνοντας έμφαση στη φυσική ομορφιά του ωκεανού, την εξερεύνηση της θαλάσσιας ζωής ή ένα συνδυασμό και των δύο, τα θαλασσινά τοπία μπορούν να «βυθίσουν» τους θεατές σε έναν άλλο κόσμο, με πολύτιμους θησαυρούς της τέχνης.

Η θαλασσινή θεματογραφία ήταν πάντα δημοφιλής με τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα να παίζουν το δικό τους ρόλο, όχι μόνο στους αρχαίους χρόνους αλλά και μετέπειτα. Τα χρόνια όμως που η θαλασσογραφία ανθίζει και αποθεώνεται καλύπτουν την περίοδο από τον 17ο ως τον 19ο αιώνα.


Σ’ αυτό συνέβαλαν τα μεγάλα ταξίδια με την αποικιακή επέκταση της Ευρώπης σε μακρινά εδάφη. Παράλληλα η πρόοδος της ναυπηγικής δημιούργησε πολλούς και μεγάλους στόλους και πρωτοφανή για την εποχή κινητικότητα στη θάλασσα.

Μεγάλοι καλλιτέχνες αυτούς τους τρεις αιώνες βάζουν τη σφραγίδα τους στη θαλασσογραφία και μας κληροδοτούν μια σειρά από ανεκτίμητα έργα του υγρού στοιχείου. Καλλιτέχνες όπως οι JMW Turner, Caspar David Friedrich, Claude Joseph Vernet, Eugene Delacroix, Théodore Géricault, Νίκος Βολανάκης και βέβαια ο πλέον προβεβλημένος Ivan Aivazovsky έχουν δημιουργήσει θαλασσινά τοπία χρησιμοποιώντας ένα ευρύ φάσμα καλλιτεχνικών μορφών όπως ο Ρεαλισμός, η Ρομαντική Τέχνη, ο Ιμπρεσιονισμός και ο Μοντερνισμός.


Ludolf Bakhuizen Ολλανδοί πολεμιστές εισέρχονται σε λιμάνι της Μεσογείου, 1681

Ούριος άνεμος, σημαίες που κυματίζουν. Χαρακτηριστικός πίνακας πατριωτικής προπαγάνδας των Ολλανδών. Το θωρηκτό έχει αγκυροβολήσει αριστερά σε λιμάνι της Μεσογείου με την ολλανδική σημαία στην πρύμνη. Οι θύρες των όπλων είναι ανοιχτές με τα κανόνια να προεξέχουν. Το πλοίο εκπέμπει μια δύναμη που πρέπει να ληφθεί υπόψη.

Ο Ludolf Bakhuizen (1630 – 1708) επιδίωκε να ζωγραφίζει τα πλοία εν δράσει σε μια θάλασσα με δύναμη και βάθος. Τα ξάρτια αποδίδονται με μεγάλη ακρίβεια ενώ οι ναύτες είναι πάντα απασχολημένοι στη δουλειά τους.

Ο Ολλανδός καλλιτέχνης ζωγράφισε συχνά πλοία απομακρυσμένα και τόνιζε την απόσταση δημιουργώντας ένα θολό τοπίο. Του άρεσε επίσης ο θεατής να αντιμετωπίζει το έργο σαν να νιώθει το αεράκι, το κυμάτισμα της σημαίας και το θόρυβο από το ανέβασμα των ξαρτιών.


JMW Turner, 1840 Το πλοίο των σκλάβων

Έργο που έγινε σύμβολο στους αγώνες εναντίον του δουλεμπορίου. Ο JMW Turner (1775 – 1851) είχε επηρεασθεί βαθύτατα από το κίνημα για την κατάργηση «εμπορίας ανθρώπων». Ένα κίνημα που ξεκίνησε στη Βρετανία το 1728 και δικαιώθηκε μόλις το 1807 στην Αγγλία και το 1838 στις βρετανικές αποικίες.
Το έργο αναφέρεται σε ένα τραγικό γεγονός που συνέβη το 1781.




Το πλοίο Zong κατευθυνόταν στην Τζαμάικα μεταφέροντας σκλάβους, όταν σε μια θαλασσοταραχή και ενώ το πόσιμο νερό είχε τελειώσει στο πλοίο, ο καπετάνιος διέταξε να τους πετάξουν όλους στη θάλασσα. Κι αυτό για να εισπράξει την ασφάλεια καθώς για θάνατο από φυσικά αίτια δεν ήταν ασφαλισμένο το «εμπόρευμα».


Στα νερά της Καραϊβικής έχασαν τη ζωή τους 132 άνθρωποι. Η υπόθεση έφθασε στα δικαστήρια γιγαντώνοντας το αίτημα για την κατάργηση της δουλείας. Ο Τέρνερ ήταν μέλος του κινήματος.


Vernet, Claude Joseph, To Ναυάγιο 1772

Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ο Claude-Joseph Vernet (1714 – 1789) χαρακτηρίστηκε ένας από τους κορυφαίους τοπιογράφους και ζωγράφους της ναυτοσύνης. Το «Ναυάγιο» είναι ένα χαρακτηριστικό έργο της τέχνης του Vernet. Τα ναυάγια ήταν η μεγάλη απειλή για τα ταξίδια που είχαν πυκνώσει εντυπωσιακά τον 18ου αιώνα.


Ένα πλοίο με ολλανδική σημαία εξόκειλε στα βράχια της ακτής κατά τη διάρκεια μιας σφοδρής καταιγίδας και ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με τη συντριπτική δύναμη της φύσης. Ο άνεμοι ωθούν με δύναμη τα κύματα στην ακτή, λυγίζουν ένα δέντρο μέχρι που σπάει, μοιάζουν να σπρώχνουν τα σύννεφα στον τόπο του δράματος. Οι αστραπές που σκίζουν τον ουρανό δίνουν μια ακτίδα ελπίδας καθώς φωτίζουν μια πόλη στην κοντινή ακτή.


Οι επιζώντες από το ναυάγιο είναι αλαφιασμένοι, εξαντλημένοι ή απλά ευγνώμονες που πάτησαν στεριά. Κάποιοι συνταξιδιώτες τους κρεμασμένοι στα σχοινιά απέχουν λίγα μέτρα από τη σωτηρία. Βλέπουμε με τι δεξιοτεχνία είναι μελετημένο, σχεδιασμένο και δομημένο το έργο, οι φιγούρες στο προσκήνιο ξεκάθαρες με εντυπωσιακή κίνηση και τοποθέτηση στο χώρο. Με μαεστρία και εξαιρετική θεατρικότητα ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τις λάμψεις από τις αστραπές για να φωτίσει την ακτή και να αποκαλύψει το δράμα. Η οργή της θάλασσας προκαλεί δέος.


Théodore Géricault: Η σχεδία της Μέδουσας

Έργο που χαρακτηρίστηκε ως εικόνα του γαλλικού ρομαντισμού. Η θάλασσα δεν δίνει ζωή, αλλά θάνατο. Ο άνθρωπος υποκύπτει στη δύναμη της φύσης. Το έντονο πράσινο των αγριεμένων κυμάτων έρχεται σε αντίθεση με τα ωχρά απεγνωσμένα πρόσωπα των ναυαγών.

Πρόκειται για έργο με πολιτική διάσταση καθώς το πλοίο κατευθυνόταν στη Σενεγάλη με την αποικιοκρατική διοίκηση. Ο διορισμένος από το Λουδοβίκο 18ο καπετάνιος, με μόνο προσόν τη φιλία με το βασιλιά, οδήγησε το πλοίο σε ναυάγιο, αφού από άγνοια απομακρύνθηκε από το στόλο. Από τα 150 άτομα που επιβιβάστηκαν στη σχεδία επέζησαν μόνο 10.




Το ναυάγιο ξεπέρασε τα όρια μιας ναυτικής καταστροφής καθώς σημειώθηκαν περιστατικά κτηνωδίας και κανιβαλισμού. Ο Théodore Géricault (Ζαν-Λουί-Τεοντόρ Ζερικώ)(1791 – 1824)δημιούργησε τον πίνακα και δύο λιθογραφίες βοηθώντας έτσι τη φιλελεύθερη αντιπολίτευση.


Caspar David Friedrich: «Lebensstufen», 1835

Σούρουπο στη Βαλτική. Ο μεγάλος Γερμανός ρομαντικός καλλιτέχνης κληροδότησε μια σειρά από συναρπαστικές εικόνες της θάλασσας, με ανθρώπινες φιγούρες που φανερώνουν δυνατούς συμβολισμούς και βαθιά καλλιτεχνική έμπνευση.

Στο προσκήνιο ένας ηλικιωμένος άνδρας με την πλάτη στραμμένη στο θεατή, κατευθύνεται προς δύο ενήλικες και δύο παιδιά στην κορυφή ενός βράχου μπροστά την ακτή. Ο ηλικιωμένος άνδρας είναι ο ίδιος ο Caspar David Friedrich (1774 – 1840), τα δυο ανήλικα παιδιά είναι ο μικρός του γιος του Gustav Adolf και η κόρη του Agnes Adelheid. Δεξιά είναι η κόρη του Emma, και ο άντρας με το ημίψηλο ο ανιψιός του Johann Heinrich.


Σύμφωνα με την ερμηνεία των Charles Rosen και Henri Zerner στο άρθρο τους «Ο Κάσπαρ Ντέιβιντ Φρίντριχ και η Γλώσσα του Τοπίου*» τα δύο πλοία στο βάθος αντιπροσωπεύουν τη μητέρα και τον πατέρα που ταξιδεύουν στην απόσταση για να ανακαλύψουν τη ζωή, αποκτώντας έτσι ως γονείς εμπειρία και σοφία.


Το μεγαλύτερο πλοίο κοντά στην ακτή, αντιπροσωπεύει το γέρο, ένα άτομο που έχει αποκτήσει εμπειρία με την πάροδο του χρόνου, έχει ολοκληρώσει τον κύκλο του και επιστρέφει τελικά στο λιμάνι για να τερματίσει τη ζωή του. Τα δύο μικρά πλοία είναι τα ανήλικα παιδιά που ετοιμάζονται να σαλπάρουν για το ταξίδι της ζωής, της σοφίας και της εμπειρίας.

*Το άρθρο δημοσιεύεται στο βιβλίο των Charles Rosen και Henri Zerner «Ρομαντισμός και ρεαλισμός: η μυθολογία της τέχνης του 19ου αιώνα», 1984


Eugene Delacroix: Χριστός στη Θάλασσα της Γαλιλαίας (1854)

Είναι ένας πίνακας που ο Delacroix (1798 – 1863) ζωγράφισε κάπως αργά στην καριέρα του αν και η πρώτη απόπειρα έγινε στα χρόνια της νιότης. Αναφέρεται στην ιστορία της Καινής Διαθήκης όταν ο Ιησούς ηρέμησε την καταιγίδα. Όμως αντί να δείχνει τον Ιησού να κατευνάζει τα κύματα, ο Delacroix προτιμά να τον δείξει να κοιμάται ήρεμα, λίγο πριν τον ξυπνήσουν οι μαθητές.

Ολόκληρη η ζωγραφική επικεντρώνεται στην αντίθεση μεταξύ της φυσικής οργής, του ανθρώπινου πανικού και του φόβου από τη μία πλευρά, και της θεϊκής γαλήνης από την άλλη.

Στο γεμάτο απειλητικά σύννεφα ουρανό το απαλό φως που αρχίζει να φαίνεται από το βάθος του ουρανού αλλά και κάπως δειλά πίσω από την κορυφογραμμή, δίνει ελπίδα ηρεμίας. Ήδη το φως αρχίζει να αντανακλάται στα κουρελιασμένα πανιά από το θυελλώδη άνεμο.

Ο καλλιτέχνης χρωματίζει το έργο με μεγάλη ένταση ακολουθώντας την ορμή του ανέμου. Ο «Χριστός στη Θάλασσα της Γαλιλαίας» δεν είναι ένας ήρεμος πίνακας, αντίθετα προορίζεται να δημιουργήσει ένα τεράστιο συναισθηματικό αποτέλεσμα. Προφανώς «βλέπει» κάτι στην οργή της καταιγίδας και η αντίθεση με τη φωτεινή, γαλήνια φιγούρα του Χριστού τον επηρεάζει και τον οδηγεί σ’ αυτό το επίπεδο έντασης.


Winslow Homer, The Life Line , 1884

Ο Winslow Homer (1836 -1910), από τη δεκαετία του 1880 έως το θάνατό του το 1910, επικεντρώθηκε στη σχέση του ανθρώπου με τον ωκεανό. Το αριστούργημα του «The Life Line» (1884) είναι αποτέλεσμα μιας διάσωσης που είχε παρακολουθήσει στο Atlantic City. Απεικονίζει τη μεταφορά μιας αναίσθητης γυναίκας από ναυαγισμένο πλοίο στην ακτή.

Η θάλασσα έγινε το κυρίαρχο θέμα στο έργο του Winslow Homer όταν το 1883 εγκαταστάθηκε στο Prouts Neck, ένα ψαροχώρι σε μια έρημη ακτή του Maine. Ταξίδεψε πάρα πολύ αλλά πάντα επέστρεφε στο στούντιο του στο ψαροχώρι για να μετατρέψει τα σκίτσα του σε μεγάλους πίνακες. Η αγάπη του για τη ζωγραφική έκανε τη μοναξιά του απόλυτη αναγκαιότητα.


Ivan Aivazovsky: Tο ένατο κύμα, 1850

Ένα από τους σημαντικότερους θαλασσογράφους στην ιστορία της τέχνης μας χάρισε το κορυφαίο «Ένατο Κύμα» όπου συγκρούονται η καταστροφική δύναμη και η ομορφιά της φύσης. Ένατο κύμα αποκαλούν οι ναυτικοί την κορύφωση μιας σειράς επικίνδυνων κυμάτων στη φουρτουνιασμένη θάλασσα.

ο αρμενικής καταγωγής Ρώσος καλλιτέχνης Ivan Aivazovsky (1817 – 1900) με ζηλευτή δεξιοτεχνία ζωντανεύει μια ομάδα ψαράδων που παλεύουν να επιβιώσουν στα ανελέητα νερά της ανοιχτής θάλασσας. Η χρήση θερμών τόνων μειώνει την απειλητική εικόνα των κυμάτων γεννώντας ελπίδα επιβίωσης για τους ναυαγούς, αν και τα σκοτεινά νερά της θάλασσας παραμένουν απειλητικά.




Ο πυρήνας της σύνθεσης είναι σχεδόν μυστικιστικός με διάχυτη την παρουσία του ήλιου, που φωτίζει τη σκηνή με μια παράξενη, ονειρική σειρά πράσινων και ροζ αποχρώσεων. Τα συντρίμμια, σε σχήμα σταυρού, φαίνεται να είναι μια χριστιανική μεταφορά για τη σωτηρία από τη γήινη αμαρτία. (Αγία Πετρούπολη, Κρατικό Μουσείο)


Νίκος Βολανάκης: Η ναυμαχίας της Λίσσας, 1866

Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ζωγράφους του 19ου αιώνα, ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1837 – 1907) θεωρείται «πατέρας της ελληνικής θαλασσογραφίας». Το έργο που εκτόξευσε τη φήμη του διεθνώς είναι «Η Ναυμαχία της Λίσσας». Σε ναυμαχία που διεξήχθη τον Ιούλιο του 1866 στις ακτές του νησιού Λίσσα στην Αδριατική, ο στόλος της Αυστρίας κατανίκησε τον αντίστοιχο ιταλικό.


Ο αυτοκράτορας Αυστρίας Φραγκίσκο Ιωσήφ ΙΙ προκήρυξε διαγωνισμό για τη ζωγραφική απεικόνιση της ναυμαχίας. Το διαγωνισμό κέρδισέ το 29χρονος τότε Κωνσταντίνος Βολανάκης. Σύμφωνα με τους όρους του διαγωνισμού, ο καλλιτέχνης που θα βραβευόταν, θα είχε το δικαίωμα να ταξιδέψει για δύο χρόνια με αυστριακά πολεμικά πλοία στην Αδριατική για να μελετήσει τα πλοία και τη θαλάσσια τοπογραφία, προκειμένου να εκτελέσει καλύτερα τη σύνθεσή του.


Το σχέδιο του Βολανάκη έλαβε το πρώτο βραβείο μεταξύ πολλών και επιφανών καλλιτεχνών, ήταν δε τέτοιος ο ενθουσιασμός του Αυστριακού Αυτοκράτορα, ο οποίος όταν ο Βολανάκης παρέδωσε το σχέδιο του, ενέκρινε την άμεση επιβίβασή του σε πλοίο του αυστριακού στόλου με το οποίο θα περιέπλεε την Αδριατική και τις Δαλματικές ακτές.


Σημαντικά ήταν και τα χρηματικά ποσά που εισέπραξε από το έργο αλλά και από άλλες συνεργασίες που ακολούθησαν. «Η ναυμαχία της Λίσσας» εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βουδαπέστης. Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης είναι ο Έλληνας καλλιτέχνης με τις μεγαλύτερες τιμές έργων σε διεθνείς δημοπρασίες.


Ιωάννης Αλταμούρας: Καΐκι στις Σπέτσες, 1877

Αν και έφυγε νεότατος από τη ζωή, μόλις 26 ετών, ο Ιωάννης Αλταμούρας (1852 – 1878) άφησε πίσω του μικρό σε αριθμό αλλά σημαντικότατο έργο. Μαθητής του Νικηφόρου Λύτρα συνέχισε τις σπουδές του στη Δανία με χορηγία του βασιλιά Γεωργίου του Β’, Το περισσότερο χρόνο διέμεινε και εργαζόταν στην Κοπεγχάγη, αλλά προσβλήθηκε από φυματίωση και ήρθε στην Ελλάδα με παρότρυνση των γιατρών.


Τα τελευταίο διάστημα έμεινε και εργαζόταν στο πατρικό της μητέρας του στις Σπέτσες. Είναι η περίοδος που ζωγράφισε «Το καΐκι στις Σπέτσες». Καταβεβλημένος από την αρρώστια του αποτυπώνει ένα ήρεμο τοπίο σε μια γαλήνια θάλασσα.


Εντυπωσιακή η προοπτική του έργου. Το βάθος του ουρανού με το μπλε ακριβώς πίσω από το κατάρτι όπως και η απόληξη του ακρωτηρίου σε σχέση με τον πρόβολο της πρύμνης, δίνουν έμφαση στο τρισδιάστατο του έργου.
Ο Ιωάννης Αλταμούρας ήταν γιος του του Ιταλού ζωγράφου Φραντσέσκο Σαβέριο Αλταμούρα και της επίσης ζωγράφου Ελληνίδας Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα. Ήταν 6 ετών όταν χώρισαν οι γονείς του και με τα αδέλφια του ακολούθησαν τη μητέρα τους στην Ελλάδα.


Νικόλαος Καλογερόπουλος: Το θωρηκτό Αβέρωφ στο πέλαγος

Η πιο εντυπωσιακή ζωγραφική απόδοση του θρυλικού θωρηκτού του πολεμικού μας ναυτικού. Ο Νικόλαος Καλογερόπουλος (1884 – 1957) επηρεασμένος από τον Claude-Joseph Vernet χρησιμοποιώντας μια απλή χρωματική παλέτα με απαλές πινελιές κατορθώνει να δημιουργήσει τη μεγαλόπρεπη εικόνα του «Αβέρωφ». Τα κύματα τεράστια δεν μοιάζουν επικίνδυνα για το σκάφος που στιβαρό ακολουθεί την πορεία του.


Ο Καλογερόπουλος απομακρύνθηκε γρήγορα από τον ακαδημαϊσμό και υιοθετώντας απόψεις του ιμπρεσιονισμού μας χάρισε μια σειρά από σημαντικά θαλασσινά τοπία. Ο Νικόλαος Καλογερόπουλος διετέλεσε βοηθός διευθυντής στο Βυζαντινό Μουσείο και στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών.


John Sloan, The Wake of a Ferry II , 1906

Έργο της πρώιμης περιόδου του John Sloan (1871 – 1951) στη Νέα Υόρκη. Τα γκρίζα και μαύρα που χρησιμοποιεί σε συνδυασμό με τη γωνία του καταστρώματος απ’ όπου παρουσιάζει μια θέα με τραχιά νερά και την ομίχλη που καλύπτει τον ορίζοντα, δημιουργεί έντονη μελαγχολία και αίσθηση μοναξιάς. Σ’ αυτό το σκηνικό η φιγούρα δεξιά κρυμμένη στη σκιά είναι ο μοναδικός πρωταγωνιστής μιας έντονα δραματικής σκηνής.


Το όλο κλίμα που έχει διαμορφώσει ο Sloan πιθανόν να σχετίζεται με ένα ταξίδι που πραγματοποίησε με τη σύζυγό του για λόγους ιατρικής θεραπείας από το Τζέρσεϊ στη Φιλαδέλφεια. Το 1971 για να τιμηθούν τα 100 χρόνια από τη γέννηση του John Sloan η Ταχυδρομική Υπηρεσία των ΗΠΑ κυκλοφόρησε γραμματόσημο με το το «Wake of the Ferry



Αρχική εικόνα: Μία από τις πιο γνωστές
θαλασσογραφίες του Ivan Aivazovsky

art22.gr