Η έννοια του πολίτη στην αρχαία Αθήνα και τη Σπάρτη.

 

Τι προνόμια και υποχρεώσεις είχαν στην Αθήνα και τη Σπάρτη. Ομοιότητες και διαφορές, που καθόρισαν τον αρχαίο πολιτισμό

Η έννοια του πολίτη ήταν σε όλες τις ελληνικές πόλεις άμεσα συνδεδεμένη με την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, που για να την αποκτήσει κανείς έπρεπε να έχει γεννηθεί από γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι.



Ο κανόνας της καταγωγής από αμφότερους τους γονείς πολίτες, τηρήθηκε με ευλάβεια από όλες τις ελληνικές πόλεις, με ελάχιστες εξαιρέσεις.
Στην Αθήνα μάλιστα, η Εκκλησία του Δήμου ενέκρινε το 451 π.Χ. ψήφισμα, σύμφωνα με το οποίο απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη ήταν η καταγωγή από γονείς που ήταν μεν ελεύθεροι, αλλά έπρεπε να είναι και οι δύο Αθηναίοι πολίτες.
Πάντως, πηγές που αναφέρονται στην Αθήνα κάνουν λόγο για την απονομή της ιδιότητας του πολίτη και σε κάποιους συμμάχους, αλλά και σε μετοίκους, ως ανταμοιβή για εξαιρετική πίστη και προσφορά σημαντικών υπηρεσιών προς την πόλη. Στην ίδια πόλη υπήρξαν ίσως και κάποιες άλλες περιπτώσεις ατομικής απονομής της ιδιότητας του πολίτη, όπως αυτή του Περικλή, ο οποίος μετά τον θάνατο των δύο νόμιμων γιών του, ζήτησε να απονεμηθεί η ιδιότητα του πολίτη στον γιο που είχε αποκτήσει με την Ασπασία, την εταίρα από τη Μίλητο.
Αντίθετα η Σπάρτη διαφύλαξε με περίσσιο πάθος την ιδιότητα του Σπαρτιάτη πολίτη και αντιμετώπισε με ιδιαίτερη καχυποψία κάθε ξένο στοιχείο προς το σώμα των πολιτών της. Χαρακτηριστική απόδειξη γι’ αυτό είναι η ολιγανθρωπία της (όσον αφορά το σώμα των ελεύθερων πολιτών) που την ταλάνιζε σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής της πορείας.



Ως Σπαρτιάτης πολίτης νοείτο όποιος είχε γεννηθεί αρτιμελής και υγιής, από Σπαρτιάτες γονείς. Δυο ακόμη πολύ σημαντικά στοιχεία της έννοιας του ελεύθερου πολίτη ήταν το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων και η απαλλαγή από οποιονδήποτε σταθερό φόρο.
Το δικαίωμα της απόκτησης, κατοχής και εκποίησης ενός κλήρου γης στην Αττική ήταν αποκλειστικό προνόμιο του πολίτη. Ακόμη και όταν υπήρχαν πολίτες που δεν κατείχαν γη, αυτή εξακολουθούσε να θεωρείται σύμβολο της ιδιότητας του ελεύθερου πολίτη.
Στη Σπάρτη η καλλιεργήσιμη γη ήταν μοιρασμένη σε τόσους κλήρους, όσοι ήταν και οι ελεύθεροι πολίτες. Οι Σπαρτιάτες δεν ασχολήθηκαν ποτέ με την καλλιέργεια της γης, αφού αυτό ήταν αποκλειστική αρμοδιότητα των ειλώτων. Ωστόσο, η κατοχή πλήρων δικαιωμάτων του πολίτη εξαρτάτο από τη δυνατότητα να προσφέρουν στα συσσίτια μέρος της παραγωγής του κλήρου τους.
Ίσως τα πολιτικά χαρακτηριστικά της ιδιότητας του ελεύθερου πολίτη ήταν τα σημαντικότερα, δεδομένου ότι η πολιτική δραστηριότητα αποτελούσε εξ ορισμού την κύρια δραστηριότητα του ελεύθερου πολίτη. Με τον όρο «πολιτική δραστηριότητα» νοείται η συμμετοχή στα πολιτικά θεσμικά όργανα. Στην Αθήνα η συμμετοχή αυτή εκφραζόταν στην Εκκλησία του Δήμου, στη Βουλή, στην Ηλιαία και στο σώμα των αρχόντων. Στη Σπάρτη η συμμετοχή των πολιτών εκδηλωνόταν στη Συνέλευση του Δήμου, στη Γερουσία η στο συμβούλιο και το σώμα των αρχόντων.



Στην Αθήνα, οι πολίτες καθόριζαν και διαμόρφωναν, με την προσωπική τους παρουσία στα πολιτειακά όργανα,
την προσωπική βούληση. Αυτοί λάμβαναν όλες τις αποφάσεις στην Εκκλησία του Δήμου και οι ίδιοι απένειμαν τη δικαιοσύνη. Κάθε πολίτης είχε τη δυνατότητα να λάβει τον λόγο στην συνέλευση, να διατυπώσει προτάσεις ή να καταγγείλει παράτυπες ή παράνομες αποφάσεις Ενώ όμως η συμμετοχή του Αθηναίου πολίτη στην οργάνωση των εξουσιών ήταν μαζική, προσωπική, άμεση και ρυθμιστική, στη Σπάρτη η συμμετοχή των πολιτών στη συνέλευση των πολιτών είχε τυπικό χαρακτήρα, αφού καλούνταν ουσιαστικά να επικυρώσουν αποφάσεις τις οποίες είχε λάβει κάποιο άλλο όργανο, όπως οι βασιλείς, η γερουσία ή οι έφοροι.
Το τέταρτο στοιχείο της ιδιότητας του Αθηναίου και του Σπαρτιάτη πολίτη ήταν στρατιωτικού περιεχομένου. Στις ελληνικές πόλεις, τουλάχιστον τον 5ο αι. π.Χ., η ιδιότητα του πολίτη και η «οπλιτική ικανότητα», η δυνατότητα, δηλαδή, του πολίτη να προμηθεύεται πλήρη οπλισμό, ήταν πλήρως συνδεδεμένες.
Στην Αθήνα η ταύτιση μεταξύ πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε σε αυτό το πλαίσιο μέχρι την εποχή του Κλεισθένη. Όμως τον 5ο αι. π.Χ., η ταύτιση αυτή χαλάρωσε, αφενός επειδή η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκε και σε εκείνους που δεν είχαν την οπλιτική ικανότητα, αφετέρου επειδή η Αθήνα έζησε ένα μεγάλο διάστημα χωρίς πόλεμο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απόλυτης ταύτισης πολίτη και στρατιώτη αποτέλεσε η Σπάρτη. Τους απαγορευόταν αυστηρά να έχουν οποιουδήποτε είδους οικονομική δραστηριότητα. Για τις οικονομικές τους ανάγκες βασίζονταν στους περίοικους και κυρίως στους είλωτες. Απαλλαγμένοι λοιπόν από κάθε οικονομική ασχολία, οι Σπαρτιάτες αφοσιώνονταν αποκλειστικά στη στρατιωτική εκπαίδευση: ήταν μια κληρονομική ομάδα πολεμιστών. Την ίδια στιγμή οι Αθηναίοι πολίτες ήταν ελεύθεροι να επιδοθούν σε οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα θεωρούσαν πρόσφορη (καλλιέργεια της γης, εμπόριο, προσφορά υπηρεσιών, βιοτεχνική δραστηριότητα).
Το τελευταίο χαρακτηριστικό της ιδιότητας του πολίτη αφορούσε στον θρησκευτικό τομέα. Στην Αθήνα, οι πολίτες όφειλαν να συμμετέχουν στις τελετές, όπως όφειλαν να συμμετέχουν και στην πολιτική ζωή. Η είσοδος του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα συνοδευόταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς. Τέλος, από τον όρκο που έδινε ο μελλοντικός πολίτης διαπιστώνεται, ότι η είσοδος στην πολιτική ζωή αποτελούσε όχι μόνο πολιτική αλλά και θρησκευτική πράξη. Τα ίδια ισχύουν και στη Σπάρτη με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη συμβολική διαδικασία μύησης των νέων, κατά την εορτή των Υακινθίων, η οποία σηματοδοτούσε τη μετάβαση τους στην ώριμη κοινωνική ομάδα.

Νίκος Γιαννόπουλος
ιστορικός