Χατζή Χαλίλ Εφέντης: Ο θρησκευτικός ηγέτης που αρνήθηκε να εκδώσει φετφά κατά των επαναστατημένων Ελλήνων

Η άρνησή του να συμμορφωθεί με τη διαταγή του σουλτάνου Μαχμούτ Β’ για την κήρυξη πογκρόμ κατά των

χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του κόστισε τη ζωή.

Ο Χατζή Χαλίλ Εφέντης υπηρετούσε ως σεϊχουλισλάμης (θρησκευτικός ηγέτης των Μουσουλμάνων) στην Κωνσταντινούπολη, όταν ξέσπασε η Επανάσταση στην Μολδοβλαχία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Η άρνησή του να εκδώσει φετφά (γνωμοδότηση για θέμα σχετικό με τον ισλαμικό νόμο) με διαταγή του σουλτάνου Μαχμούτ Β’, με τον οποίο θα ξεκινούσε πογκρόμ κατά των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του κόστισε τη ζωή.

Ο Σεγίντ Μεχμέτ Σαλίχ, όπως ήταν το αρχικό του όνομα, ήταν Κιρκασιανής καταγωγής και μεγάλωσε στο χαρέμι του Μουσταφά Γ’, όπου η μητέρα του εργαζόταν ως παραμάνα της κόρης του σουλτάνου Χιμπετουλάχ.

Η ανοδική του πορεία στην οθωμανική γραφειοκρατία ξεκίνησε επί σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ (1774-1789), όταν διορίστηκε στο θησαυροφυλάκιο της Αυτοκρατορίας και συνεχίστηκε επί Σελίμ Γ’ (1789-1807), με τον οποίο είχαν μεγαλώσει μαζί στο σαράι και διατηρούσαν φιλία. Το 1803 διορίστηκε καδής (ιεροδίκης) και το 1809 επί Μαχμούτ Β’ (1808-1839) καζασκέρης (στρατοδίκης). Στις 3 Σεπτεμβρίου 1819 ανέλαβε τη σημαντική θέση του σεϊχουλισλάμη, του ανώτατου θρησκευτικού ηγέτη των Μουσουλμάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Όταν ξέσπασε η Επανάσταση στην Μολδοβλαχία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τα μαντάτα έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη, ο σουλτάνος εξοργίστηκε γιατί θεώρησε ότι πίσω από τον Υψηλάντη βρίσκονταν οι Ρώσοι, ενώ πίστευε ότι τον πρόδωσαν οι Έλληνες επειδή είχε κάνει τόσα πολλά γι’ αυτούς. Στα μέσα Μαρτίου του 1821 και υπό την πίεση των φανατικών μουσουλμάνων αποφάσισε να προβεί σε γενική σφαγή των Ελλήνων και των άλλων ορθοδόξων της αυτοκρατορίας του.

Για να είναι σύμφωνος με το Κοράνι ζήτησε από τον σεϊχουλισλάμη Χατζή Χαλίλ να εκδώσει φετφά. Αυτός αρνήθηκε να τον εκδώσει αμέσως και ζήτησε προθεσμία για να σκεφτεί το θέμα. Αμέσως επικοινώνησε με τον αρχιμανδρίτη και γιατρό του Πατριάρχη Διονύσιο Πύρρο και τον ρώτησε αν ο Γρηγόριος Ε’ γνώριζε τον Υψηλάντη και το κίνημα του.

Ο πατριάρχης μόλις πληροφορήθηκε τον κίνδυνο γενικής σφαγής των χριστιανών επισκέφθηκε τον Χατζή Χαλίλ και τον διαβεβαίωσε ότι το Γένος ήταν αμέτοχο της εξέγερσης και του ζήτησε να τον προστατεύσει. Μάλιστα για να γίνει πιο πιστευτός συγκάλεσε την Ιερά Σύνοδο του Πατριαρχείου και αφόρισε τους επαναστάτες.

Ο Χατζή Χαλίλ, επιδεικνύοντας ασυνήθιστη γενναιότητα, αρνήθηκε την έκδοση φετφά, με το αιτιολογικό ότι το Κοράνι δεν επιτρέπει την τιμωρία αθώων για πράξεις ενόχων συγγενών τους. Έξω φρενών ο Μαχμούτ τον έπαυσε από την υψηλή θέση του και τον εξόρισε στη Λήμνο. Πριν όμως φθάσει στον προορισμό του, οι συνοδοί του τον σκότωσαν κατ’ εντολή του σουλτάνου.

Τούρκοι ιστορικοί και ιδίως ο Αχμέτ Τζεβντέτ Πασάς (1822-1895) δίνουν μια άλλη εκδοχή για το τέλος του θαρραλέου σεϊχουλισλάμη. Σύμφωνα με αυτούς, o Χατζή Χαλήλ μετά την καθαίρεσή του στις 28 Μαρτίου 1821 εξορίστηκε αρχικά στην Προύσα μαζί με τη σύζυγό του Ζιμπά Χατούν και στη συνέχεια μόνος του στο Αφιόν Καραχισάρ.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Αφιόν Καραχισάρ ο μυστικοσύμβουλος του σουλτάνου Χαλέτ Πασάς, με τον οποίο ο Χατζή Χαλήλ βρισκόταν σε κόντρα, διέταξε τη θανάτωση της συζύγου του με την κατηγορία της μαγείας. Μόλις πληροφορήθηκε τον θάνατο της συζύγου του, ο Χατζή Χαλίλ πέθανε από καρδιακή προσβολή στις 2 ή στις 12 Αυγούστου 1821.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Έλληνας ιστοριοδίφης και ακαδημαϊκός Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942) πρότεινε, σε αναγνώριση της φιλάνθρωπης πράξης του να δοθεί το όνομα του Χατζή Χαλίλ σε έναν από τους δρόμους της ελληνικής πρωτεύουσας.