Μια φορά κι έναν καιρό ήταν δύο μικρά αγόρια που ζούσαν σε ένα βαθύ, σκοτεινό δάσος. Το όνομά τους ήταν Γκριμ (σ.σ. Grimm στα γερμανικά σημαίνει θλιβερός, βλοσυρός, ζοφερός), και έτσι ήταν και η ζωή τους. Ο πατέρας τους πέθανε και η μητέρα τους ήταν φτωχή. Εκείνη έσφαζε γουρούνια, ενώ η θεία τους ευνούχιζε πετεινούς με μαχαίρι.
Όταν τα αγόρια μεγάλωσαν, ο Ναπολέων εισέβαλε στην Γερμανία και ο ένας αδελφός ταξίδεψε στον πόλεμο. Είδε χωριά να καίγονται, κορίτσια να βιάζονται και σωρούς από πτώματα τόσο μεγάλους που οι χωρικοί δεν μπορούσαν να τους θάψουν.
Αλλά αυτή η ιστορία έχει ένα ευτυχισμένο τέλος. Γιατί όταν τα αγόρια μεγάλωσαν, έγραψαν ιστορίες. Έγραψαν τη «Χιονάτη» και τη «Σταχτοπούτα» και μάλιστα με την ατάκα «ευτυχισμένοι για πάντα».
Οι ζοφερές ιστορίες στα παραμύθια των Γκριμ
Στα παραμύθια τους, όμως, υπήρχαν ενδείξεις για τη ζωή τους, όπως δείχνει ένα νέο βιβλίο της ακαδημαϊκού Ann Schmiesing. Διότι έγραψαν επίσης ένα παραμύθι με τίτλο «Πώς κάποια παιδιά έπαιζαν με τη σφαγή». Σε αυτό, ένα αγόρι κόβει το λαιμό ενός άλλου – ο αδελφός του πνίγεται στο μπάνιο, η μητέρα του κρεμιέται από ενοχές, ο πατέρας του πεθαίνει από θλίψη – ένα ξεχασμένο κλασικό παιδικό βιβλίο.
Αυτή είναι μια ιστορία για παιδικά παραμύθια. Πρόκειται για το τι πρέπει να περιλαμβάνουν οι ιστορίες – ζάχαρη, μπαχαρικά και όλα τα ωραία πράγματα ή βατράχια, σαλιγκάρια και αιμομιξία; – και πόσο σκοτεινή πρέπει να είναι η αφήγησή τους.
Στην εποχή των Γκριμ, η απάντηση ήταν πολύ. Σε αυτές τις ιστορίες οι πατέρες κακοποιούν τις κόρες, η Ραπουνζέλ μένει έγκυος και η Κοκκινοσκουφίτσα εξαπατάται στο κρεβάτι («Θεέ μου, πόσο τριχωτή είσαι, γιαγιά!») και βιάζεται. Σε μια ελβετική αφήγηση της «Χιονάτης», το κορίτσι είναι «πόρνη», οι επτά νάνοι δολοφονούνται και το σπίτι τους καίγεται. Η Disney δεν υιοθέτησε αυτή την εκδοχή, βεβαίως…
Αυτή η συζήτηση εξακολουθεί να έχει σημασία και σήμερα. Τα παιδικά βιβλία προκαλούν συχνά εκνευρισμό. Στη Βρετανία, ο Roald Dahl (σ.σ. Βρετανός συγγραφέας νορβηγικής καταγωγής) επεξεργάστηκε ιστορίες του, για να αφαιρεθούν λέξεις όπως «fat» (χοντρός) που, σε ορισμένα σύγχρονα μάτια, φαίνονταν ενοχλητικές.
Λογοκρισία στα παιδικά βιβλία
Το 2023, 17 αμερικανικές πολιτείες προσπάθησαν να λογοκρίνουν περισσότερα από 100 βιβλία. «Υπάρχει ένα είδος διελκυστίνδας μέσα στην ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας μεταξύ διδασκαλίας και απόλαυσης», τονίζει ο Sam Leith, συγγραφέας του βιβλίου «The Haunted Wood» (Το Στοιχειωμένο Δάσος), ενός βιβλίου για την παιδική λογοτεχνία, μιλώντας στον Economist.
Η συζήτηση είναι έντονη εν μέρει επειδή το διακύβευμα – και οι πωλήσεις – είναι υψηλές. Τα προσωπικά διακυβεύματα είναι επίσης υψηλά. Η ανάγνωση είναι επικίνδυνα ανεξάρτητη. Προσφέρει στα παιδιά την πρώτη τους απόδραση από τους γονείς τους.
Τα παιδικά βιβλία δεν είναι τόσο σκοτεινά όσο στην εποχή των Γκριμ. Ίσως όμως περισσότεροι γονείς να αποζητούν βιβλία για τα παιδιά τους που να εξισορροπούν καλύτερα το σκοτεινό με το φωτεινό, το ευτυχισμένο τέλος με τους μεγάλους κακούς λύκους
Πηγαίνετε στη Νάρνια ή στη Χώρα του Ποτέ ή στη Χώρα των Θαυμάτων και πηγαίνετε μόνοι σας – όπως η Λούσι ή ο Πίτερ Παν ή η Αλίκη. Και αυτό που θα δεις εκεί θα σε διαμορφώσει: για πάντα μετά θα ξέρεις τι κρύβεται πίσω από την πόρτα της ντουλάπας (γούνες και έλατα, ή τι να κάνεις με τα μπουκάλια που γράφουν «Πιες με» (μην το κάνεις!).
Όταν ο Martin Amis, Βρετανός συγγραφέας, είπε ότι θα έγραφε ένα παιδικό βιβλίο μόνο αν «είχε μια σοβαρή εγκεφαλική βλάβη», εισέπραξε «αιώνες» περιφρόνησης. Μέχρι τον 18ο αιώνα δεν υπήρχε ξεχωριστή παιδική λογοτεχνία.
Αν και δεν ήταν όλοι τόσο απορριπτικοί: Ο Τζον Λοκ υποστήριζε ότι, εφόσον το μυαλό των παιδιών «στρέφεται τόσο εύκολα προς τα εδώ ή προς τα εκεί, όσο το νερό», τα βιβλία θα έπρεπε να γράφονται ειδικά γι’ αυτά για να τα καθοδηγούν.
Οι ιστορίες των Αδελφών Γκριμ δεν προορίζονταν πραγματικά για παιδιά
Οι εκδόσεις τελικά το πρόλαβαν. Το «The New England Primer», που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον 17ο αιώνα, υποσχόταν στους νεαρούς αναγνώστες εικονογραφημένα αλφάβητα, έναν «ευχάριστο οδηγό» για την ανάγνωση – και μια αναμφισβήτητα υποτονική ιδέα για το τι συνιστά ευχαρίστηση.
Συγκριτικά, η άφιξη των Αδελφών Γκριμ – με τις σφαγές, τα βασανιστήρια και τους βίαιους θανάτους ζώων (ένας λύκος πνίγεται, ένας λαγός πεθαίνει βασανιστικά) – ήταν σχεδόν λαϊκίστικη. Αν και, όπως επισημαίνει η Schmiesing, οι ιστορίες τους δεν προορίζονταν πραγματικά για παιδιά. Οι Γκριμ ήταν γλωσσολόγοι, όχι μυθιστοριογράφοι – στόχος τους ήταν η διατήρηση, όχι η ψυχαγωγία.
Η εκβιομηχάνιση είχε αρχίσει να σέρνεται μέσα στα αρχαία δάση της Γερμανίας, καταστρέφοντας οικοσυστήματα, είδη και ιστορίες. Αφηγηματικοί φυσιοδίφες ήθελαν να μαζέψουν τα γηγενή είδη ιστοριών της Γερμανίας από τα χωράφια της και να τα στριμώξουν ανάμεσα στις σελίδες της ανθολογίας τους, προτού αυτές οι ιστορίες εξαφανιστούν.
Μπορεί ο στόχος να ήταν επιστημονικός, αλλά το αποτέλεσμα ήταν ένα απροσδόκητο παιδικό μπεστ σέλερ. Δεν το ενέκριναν όλοι: οι πρώτοι αναγνώστες παραπονέθηκαν για το σκοτάδι. Ακόμα και η ίδια η δομή αυτών των ιστοριών ήταν ζοφερή: το περίφημο τέλος «ευτυχισμένοι για πάντα» εναλλάσσεται με το γλαφυρό «Και αν δεν έχουν πεθάνει, είναι ακόμα ζωντανοί»!
Οι Γκριμ απάντησαν ζωηρά: αν αφαιρέσετε τα δυσάρεστα κομμάτια από τα παιδικά βιβλία, μπορείτε κάλλιστα να «δέσετε» τα μάτια των νέων, ώστε να μην μπορούν να δουν καθόλου.
Η παιδική λογοτεχνία δεν ήταν ποτέ μόνο για τα παιδιά
Μια ματιά στον πίνακα των μπεστ σέλερ δείχνει ότι τα βιβλία που πουλάνε «γλύκα» πάνε καλά. Ένας πάντα δημοφιλής τίτλος είναι το «Μάντεψε πόσο σ’ αγαπώ» (1994), στο οποίο ο μικρός λαγός Nutbrown Hare περνάει τις μέρες του προσπαθώντας να πει στο μεγάλο λαγό Nutbrown Hare πόσο πολύ τον αγαπάει – και δεν βιώνει έναν αγωνιώδη θάνατο.
Το βιβλίο με τις περισσότερες πωλήσεις στην Αμερική, σε μια πρόσφατη δεκαετία, δεν ήταν ο Σαίξπηρ ή ακόμη και ο Νταν Μπράουν, αλλά το «Oh, the Places You’ll Go!» του Δρ Σους. Οι ανόητοι, «βρωμεροί» τόμοι, όπως το «Η πορδή που άλλαξε τον κόσμο», είναι επίσης στη μόδα!
Η παιδική λογοτεχνία δεν ήταν ποτέ μόνο για τα παιδιά: οι ενήλικες διαβάζουν ευχαρίστως τον «Χάρι Πότερ» και τον Φίλιπ Πούλμαν. Όλοι οι καλοί συγγραφείς παιδικών βιβλίων γνωρίζουν ότι «γράφουν για ένα διπλό κοινό», λέει η Cressida Cowell, βραβευμένη συγγραφέας στη Βρετανία και δημιουργός της σειράς «Πώς να εκπαιδεύσετε τον δράκο σας». Υπάρχει το παιδί στο οποίο διαβάζουν και ο ενήλικας που κάνει την ανάγνωση: «Τα πολύ καλά παιδικά βιβλία… λειτουργούν και στα δύο επίπεδα».
Οι μόδες στην παιδική λογοτεχνία τείνουν να έχουν μεγάλες «λοξοδρομήσεις». Μετά από μια πρόσφατη έντονη περίοδο, οι εντάσεις έχουν ηρεμήσει λίγο: οι απόπειρες λογοκρισίας βιβλίων μειώθηκαν στην Αμερική από τον Ιανουάριο έως τον Αύγουστο του 2023.
Τα παιδικά βιβλία σίγουρα δεν είναι τόσο σκοτεινά όσο ήταν στην εποχή των Γκριμ, ούτε χρειάζεται να είναι. Ίσως όμως περισσότεροι γονείς να αποζητούν βιβλία για τα παιδιά τους που να εξισορροπούν καλύτερα το σκοτεινό με το φωτεινό, το ευτυχισμένο τέλος με τους μεγάλους κακούς λύκους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου