Το 1943, ο Πάμπλο Πικάσο έλαβε ένα απελπισμένο γράμμα από μια καλλιτέχνιδα ονόματι Τζιν Κοσνίκ-Κλος και ο λόγος ήταν αυτό που οι Ναζί αποκαλούσαν «εκφυλισμένη τέχνη».
«Είναι όλα πολύ αργά», έγραφε. «Μόλις μου είπαν ότι ο Όττο έχει σταλεί στο βορρά. Σας παρακαλώ, κάντε κάτι γι’ αυτόν. Σας ικετεύω. Πείτε μου τι να κάνω πριν πεθάνω από τη θλίψη».
Η Κοσνίκ-Κλος ήταν η σύντροφος του φίλου του Πικάσο Ότο Φρέντλιχ. Οι δύο άντρες είχαν ζήσει ως γείτονες στη Μονμάρτη, σε ένα καταφύγιο ερειπωμένων κατοικιών καλλιτεχνών με το παρατσούκλι Μπατώ-Λαβουάρ. Αυτό συνέβαινε κατά την ηρωική περίοδο, πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Πικάσο και ο Ζορζ Μπρακ επινόησαν τον κυβισμό.
Παρέμειναν σε επαφή και το 1938, ο Πικάσο υπέγραψε ακόμη και μια αίτηση που προέτρεπε το γαλλικό κράτος να αποκτήσει έναν από τους πίνακες του Φρέντλιχ. Tο 1943 όμως το Παρίσι βρισκόταν υπό ναζιστική κατοχή και ο Πικάσο, παρ’ όλη τη φήμη του, ήταν αβοήθητος. Ο Φρέντλιχ βρισκόταν ήδη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Ντρανσί, στα περίχωρα του Παρισιού. Δύο ημέρες αργότερα, μετά την επιστολή του Κοσνίκ-Κλος, κατευθυνόταν προς το Σόμπιμπορ, ένα ναζιστικό στρατόπεδο θανάτου στην Πολωνία, όπου δολοφονήθηκε.
«Πες μου τι να κάνω πριν πεθάνω από θλίψη»
Portrait of Angel Fernandez de Soto, Πάμπλο Πικάσο, Φωτογραφία στο Christie’s του Λονδίνου, Πηγή: REUTERS
«Εκφυλισμένη τέχνη»
Τώρα, η ίδια αυτή επιστολή βρίσκεται στο στο Musée Picasso στο Παρίσι σε μια έκθεση με τίτλο «Εκφυλισμένη τέχνη: Η σύγχρονη τέχνη σε δίκη υπό τους Ναζί»
Η έκθεση περιλαμβάνει λαμπρούς πίνακες του Πικάσο, του Βασίλι Καντίνσκι, του Πάουλ Κλέε, του Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, του Τζορτζ Γκρος και πολλών άλλων σύγχρονων καλλιτεχνών, ενώ η κεντρική θεματική της είναι μια: Οι πολιτιστικοί πόλεμοι και πού μπορούν να οδηγήσουν.
Όταν οι άνθρωποι σήμερα αναφέρονται σε πολιτιστικούς πολέμους, υπάρχει η παραδοχή ότι πρέπει να διακρίνονται από τους πραγματικούς πολέμους, όπου οι άνθρωποι σκοτώνονται από βόμβες και πολυβόλα.
Μακάρια η χώρα όπου ισχύει αυτή η διάκριση. Γιατί ενώ είναι αλήθεια ότι τα μέσα με τα οποία διεξάγονται οι πόλεμοι μπορούν να εμπίπτουν σε ένα φάσμα από τη μη βία έως τη βία, σε επικίνδυνους καιρούς το χάσμα μεταξύ τους διαλύεται.
Ο όρος «εκφυλισμένη τέχνη» – ή «entartete Kunst» – επινοήθηκε από τους Ναζί στο πλαίσιο μιας δημόσιας εκστρατείας για την καταστροφή της σύγχρονης τέχνης, η οποία, όπως έλεγαν, παράγεται από «ηλίθιους», «ψυχικά ασθενείς», «εγκληματίες», «κερδοσκόπους», «μπολσεβίκους» και «Εβραίους». Η εκστρατεία τους, την οποία καθοδηγούσε ο Αδόλφος Χίτλερ, βασιζόταν στην πρόκληση αηδίας και αποστροφής στο ευρύ κοινό. Διήρκεσε από τη στιγμή που ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία το 1933 μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
The Birth of Man, Ότο Φρέντλιχ,1919, Πηγή: Reproduction Gallery
Από τον Πικάσο στον Ματίς
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, περισσότεροι από 1.400 καλλιτέχνες – ανάμεσά τους οι Ότο Ντιξ, Μαξ Μπέκμαν, Όσκαρ Κοκόσκα, Καντίσκι, Κλέε και Κίρχνερ – κακοποιήθηκαν, ταπεινώθηκαν δημόσια, απολύθηκαν από θέσεις διδασκαλίας, τους απαγορεύτηκε να εκθέτουν και να εργάζονται, απειλήθηκαν σωματικά και αναγκάστηκαν να εξοριστούν. Ορισμένοι, όπως ο Φρέντλιχ, δολοφονήθηκαν.
Οι καλλιτέχνες που ήταν ήδη νεκροί ή ζούσαν εκτός Γερμανίας δεν γλίτωσαν – ο Ματίς, ο Βαν Γκογκ και ο Πικάσο χαρακτηρίστηκαν επίσης εκφυλισμένοι. Έργα κατασχέθηκαν από δημόσια μουσεία, παρουσιάστηκαν σε δυσφημιστικές εκθέσεις, πουλήθηκαν και καταστράφηκαν.
Οι Ναζί ξεκίνησαν την εκστρατεία τους αμέσως μόλις πήραν την εξουσία. Μέχρι τότε, τα γερμανικά μουσεία είχαν αποκτήσει ενεργά τα καλύτερα σύγχρονα έργα. Αλλά οι διορατικοί επαγγελματίες των μουσείων άρχισαν να χάνουν τη δουλειά τους το 1933. Σε ολόκληρη τη Γερμανία, έργα τέχνης εκκαθαρίστηκαν από τις δημόσιες συλλογές. Καλλιτέχνες όπως ο Μπέκμαν και ο Ντιξ απολύθηκαν από τις θέσεις διδασκαλίας τους. Ο Ντιξ μετακόμισε στις Άλπεις, ενώ ο Μπέκμαν, ο Καντίσκι, ο Κλέε και ο Γκρος εγκατέλειψαν τη χώρα.
Ο όρος «εκφυλισμένη τέχνη» επινοήθηκε από τους Ναζί στο πλαίσιο μιας δημόσιας εκστρατείας για την καταστροφή της σύγχρονης τέχνης, η οποία, όπως έλεγαν, παράγεται από «ηλίθιους», «ψυχικά ασθενείς», «εγκληματίες», «κερδοσκόπους», «μπολσεβίκους» και «Εβραίους».
Murnau Street with women, Βασίλι Καντίσκι, 1908, Πηγή: Reuters
Η πιο αρρωστημένη έκθεση σύγχρονης τέχνης που διοργανώθηκε ποτέ
Μια έκθεση με τίτλο «Εκφυλισμένη Τέχνη», η οποία σχεδιάστηκε για να παρουσιάσει αυτό που οι Ναζί θεωρούσαν τις χειρότερες τάσεις της σύγχρονης τέχνης, άνοιξε στη Δρέσδη το 1933, την ίδια χρονιά που μια άλλη δυσφημιστική έκθεση, «Πολιτιστικές Μπολσεβίκικες Εικόνες», άνοιξε στο Μανχάιμ. Και οι δύο εκθέσεις ήταν απλώς δοκιμαστικές για αυτό που έγινε η πιο αρρωστημένη έκθεση σύγχρονης τέχνης που διοργανώθηκε ποτέ.
Όπως και ο προκάτοχός της, ονομάστηκε «Εκφυλισμένη Τέχνη». Άνοιξε στο Μόναχο στις 19 Ιουλίου 1937 και παρουσίασε περίπου 700 έργα (επιλεγμένα από τα χιλιάδες που είχαν ήδη αφαιρεθεί από τα γερμανικά μουσεία) μερικών από τους πιο διάσημους σύγχρονους καλλιτέχνες της Ευρώπης.
Η είσοδος ήταν ελεύθερη. Για τους λάτρεις της μοντέρνας τέχνης, ήταν μια χρυσή ευκαιρία να δουν σε βάθος πολλούς σπουδαίους καλλιτέχνες. Όμως τα έργα παρουσιάστηκαν από τους Ναζί ως συμπτώματα εκφυλισμού, προς χλεύη και εξύβριση.
«Η φύση όπως την βλέπουν τα άρρωστα μυαλά»
The Angler, Πολ Κλέε, 1921, Πηγή: Reuters
«Η φύση όπως την βλέπουν τα άρρωστα μυαλά»
Οι τοίχοι του μουσείου ήταν ζωγραφισμένοι με συνθήματα που δεν είχαν σκοπό να εξηγήσουν ή να πλαισιώσουν τα έργα, αλλά να τα συκοφαντήσουν: «Σκόπιμο σαμποτάζ των ενόπλων δυνάμεων», για παράδειγμα. Ή «Η φύση όπως την βλέπουν τα άρρωστα μυαλά». Ή «Αποκάλυψη της εβραϊκής φυλετικής ψυχής».
Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως σε μια ενότητα για το κίνημα Dada, η έκθεση πήρε τη μορφή «τρολαρίσματος». Σε άλλες, τα συνθήματα ήταν εντελώς εχθρικά. Μόνο ένα τμήμα ήταν αφιερωμένο σε Εβραίους καλλιτέχνες (μεταξύ των οποίων ο Μαρκ Σαγκάλ, ο Τζάνκελ Άντλερ και ο Λούντβιγκ Μάιντνερ). Όμως ολόκληρη η έκθεση βασίστηκε στην ιδέα ότι η σύγχρονη τέχνη ήταν μια ελάχιστα συγκαλυμμένη προπαγάνδα για τις εβραϊκές και μπολσεβίκικες κοσμοθεωρίες. Οι Εβραίοι έμποροι, επιμελητές και κριτικοί επέβαλαν στο κοινό τέτοια τέχνη, ισχυρίστηκαν οι Ναζί, μέσω των διαβολικών χειρισμών τους, οι οποίοι έπρεπε να αποκαλυφθούν και να εκτεθούν.
«Αποκάλυψη της εβραϊκής φυλετικής ψυχής»
Gefährliche Straße, Τζορτζ Γκρος, 1918, Πηγή: Christies.com
Τα εγχειρίδια χρήσης
Ο Χίτλερ πίστευε ότι η μοντέρνα τέχνη αποτελούσε προσβολή της κοινής λογικής. Έγραψε στον οδηγό της έκθεσης ότι η τέχνη που απαιτούσε «πομπώδη εγχειρίδια χρήσης» για να γίνει κατανοητή από τους απλούς ανθρώπους θα απορρίπτονταν στο εξής, ώστε οι Γερμανοί να μην αισθάνονται πλέον εκφοβισμένοι και να ανέχονται «τέτοιες θρασύτατες και ηλίθιες αηδίες».
Το «Μεγάλο κεφάλι» του Φρέντλιχ, ένα γύψινο γλυπτό, αναπαράγεται στο εξώφυλλο του οδηγού της έκθεσης. Έγινε η επιτομή της ιδέας του εκφυλισμού. Για να αναιρεθεί η ιδιότητά του ως τέχνη, η λέξη «Kunst» («τέχνη»), με κόκκινα κεφαλαία, τέθηκε σε εισαγωγικά.
Η «Εκφυλισμένη Τέχνη» λειτούργησε στο Μόναχο για τέσσερις μήνες και για τα επόμενα τέσσερα χρόνια περιόδευσε στη Γερμανία και την Αυστρία, μειώνοντας σταδιακά την κλίμακα της. Στο Μόναχο προσέλκυσε 2 εκατομμύρια επισκέπτες -περίπου 20.000 άτομα την ημέρα- ξεπερνώντας τις πιο τρελές προσδοκίες των διοργανωτών. Ο αριθμός αυτός ήταν πενταπλάσιος από τον αριθμό όσων επισκέφθηκαν την «Πρώτη Μεγάλη Γερμανική Έκθεση Τέχνης», μια έκθεση τέχνης εγκεκριμένη από τον Χίτλερ, η οποία διοργανώθηκε ταυτόχρονα σε έναν ειδικά κατασκευασμένο «ναό» τέχνης ακριβώς δίπλα.
Σπίτια στη Δρέσδη, Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, 1909-10, Πηγή: Wikimedia Commons
Από τη δαιμονοποίηση στην εξολόθρευση
Το «Μεγάλο κεφάλι» του Φρέντλιχ καταστράφηκε κατά τη διάρκεια ενός μεταγενέστερου σταδίου της ξενάγησης, όχι πολύ πριν ο ίδιος δολοφονηθεί σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Αυτό δεν ήταν σύμπτωση. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι πολιτιστικοί πόλεμοι των Ναζί – οι επιθέσεις τους κατά της «εκφυλισμένης τέχνης» και του μοντερνισμού γενικά – άνοιξαν το δρόμο για τη βάρβαρη δολοφονία εκατομμυρίων ανθρώπινων ψυχών που κρίθηκαν ακατάλληλες, ακάθαρτες, αποκλίνουσες ή ξένες. Το εγχειρίδιο ήταν απλό: Πρώτα, δαιμονοποιήστε τους άλλους ανθρώπους- μετά, καταστρέψτε τους.
Green Line, Ανρί Ματίς, 1905, Πηγή: Wikimedia Commons
Ο «Νέος Άνθρωπος»
Ο «εκφυλισμός» είχε εμφανιστεί ως έννοια στη φυσική ιστορία, την ιατρική και την ανθρωπολογία στα τέλη του 18ου αιώνα. Συνδέθηκε στενά με την εξέλιξη αφότου ο Δαρβίνος αποκάλυψε ότι οι άνθρωποι δεν είναι βιολογικά αμετάβλητοι, όπως είχε υποτεθεί προηγουμένως, αλλά ασταθείς.
Ορισμένες δυνάμεις, συμπέραναν οι άνθρωποι, μπορούσαν να ωθήσουν τους ανθρώπους προς τη βιολογική οπισθοδρόμηση (με τη μορφή σωματικών παραμορφώσεων ή ψυχικών διαταραχών). Άλλοι παράγοντες, φαντασιώνονταν, θα μπορούσαν να βοηθήσουν λίγους «εκλεκτούς» να προσεγγίσουν μια ανώτερη κατάσταση, που μερικές φορές αναφέρεται ως «Νέος Άνθρωπος» ή «Σούπερμαν».
Αυτές οι συγκεχυμένες ιδέες εισήλθαν στην ιστορία της τέχνης στα τέλη του 19ου αιώνα μέσω ενός δίτομου έργου με τίτλο «Εκφυλισμός». Ο συγγραφέας του, Μαξ Νορντάου, είδε τη σύγχρονη τέχνη ως σύμπτωμα εκφυλισμού και ως απειλή για την καθαρότητα και την ανωτερότητα της κατασκευασμένης «άριας φυλής».
Αυτοπροσωπογραφία, Ότο Ντιξ, Πηγή: Wikimedia Commons
Εβραίοι, Μπολσεβίκοι, ομοφυλόφιλοι και ψυχικά ασθενείς
Ο Χίτλερ, ο οποίος έτρεφε δυσαρέσκεια από τις δύο αποτυχημένες προσπάθειές του να γίνει δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης, ήταν ωστόσο πολύ επικεντρωμένος στην πολιτική για να στρέψει την προσοχή του στον πολιτισμό – μέχρι το 1928, όταν ένας από τους ακόλουθούς του ίδρυσε μια «μάχιμη ένωση για τον γερμανικό πολιτισμό» (ένας όρος που έχει απήχηση στον «πολιτιστικό πόλεμο»). Ιδρύθηκε με βάση την παραδοχή ότι «ο γερμανικός πολιτισμός δεχόταν διαρκή επίθεση από Εβραίους, Μπολσεβίκους, αλλοδαπούς, ομοφυλόφιλους, ψυχικά ασθενείς και από οποιονδήποτε συμπαθούσε αυτούς», σύμφωνα με την Wahington Post.
Ο Μαξ Νορντάου είδε τη σύγχρονη τέχνη ως σύμπτωμα εκφυλισμού και ως απειλή για την καθαρότητα και την ανωτερότητα της κατασκευασμένης «άριας φυλής».
L’Eglise d’Auvers-sur-Oise, vue du chevet, Βαν Γκογκ, Πηγή: EPA/MUSEE D’ORSAY / PATRICE SCHMIDT
1933
Όταν οι Ναζί ανέλαβαν τον έλεγχο το 1933, οι φιλοδοξίες τους τέθηκαν γρήγορα σε εφαρμογή. Η μοντέρνα τέχνη χαρακτηρίστηκε εκφυλισμένη, ανεξάρτητα από το αν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες ήταν Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι ή ψυχικά ασθενείς. Καλλιτέχνες όπως ο Μπέκμαν και ο Κίρχνερ, κορυφαίοι του γερμανικού εξπρεσιονισμού, ταξινομήθηκαν μαζί με τον Βαν Γκογκ (ψυχικά άρρωστος), τον Πικάσο (μη Γερμανός) και τον Φράιντλιχ (Εβραίος).
Οι Ναζί κατέσχεσαν όλα τα έργα του Πικάσο στα γερμανικά μουσεία, εκτός από ένα. Αφαίρεσαν επίσης πίνακες του Βαν Γκογκ, ο οποίος στα μάτια τους ενσάρκωνε τον «τρελό» καλλιτέχνη. Ο Κοκόσκα, επίσης, θεωρήθηκε «ψυχικά άρρωστος». Κατέφυγε στην Πράγα και στη συνέχεια στο Λονδίνο.
Ο Κλέε, ένας καλλιτέχνης που εμπνεόταν από τις παιδικές ζωγραφιές και την τέχνη των ανθρώπων με ψυχικές ασθένειες, απολύθηκε από τη θέση του καθηγητή το 1933. Έφυγε από τη Γερμανία για την Ελβετία, τη γενέτειρά του, αργότερα το ίδιο έτος.
Ένας υπέροχος πίνακας του Κίρχνερ, που περιλαμβάνεται στην έκθεση του Musée Picasso, είχε αγοραστεί από την Nationalgalerie του Βερολίνου το 1920. Αλλά η φήμη του Κίρχνερ, όπως και του Μπέκμαν, κατέρρευσε υπό τους Ναζί καθώς 750 πίνακές του κατασχέθηκαν. Ο ίδιος αυτοκτόνησε το 1938.
Περισσότερα από 500 έργα του Μπέκμαν κατασχέθηκαν, όπως και 260 έργα του Καντίνσκι. Πολλά κατασχεμένα έργα παραδόθηκαν στον έμπορο Χίλντεμπραντ Γκέρλιτ ο οποίος είχε συμβληθεί από τους Ναζί για να τα πουλήσει εκτός Γερμανίας.
Οπότε ναι, αποκαλέστε το «πολιτιστικό πόλεμο» αν θέλετε. Μόνο σκεφτείτε πώς ο υποκείμενος μηχανισμός συμπλέκεται με τον πραγματικό πόλεμο, τη δολοφονία και την εξόντωση. Και προσπαθήστε, αν μπορείτε, να μην σας στοιχειώνει η έκκληση της Κοσνίκ-Κλος προς τον Πικάσο: «Πες μου τι να κάνω πριν πεθάνω από θλίψη».
*Πηγή: The Washington Post,
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου