Δειτε-Ο ΤΣΑΡΟΣ

Η πρόσφατη ταινία του αγαπημένου πλέον στο σινεφίλ κοινό της Εκκλησίας Pavel Lungin -από το συγκλονιστικό «Νησί» (Ostrov) (2006)- επιβεβαιώνει το αστείρευτο
ταλέντο του, την σκηνοθετική του μαεστρία, την ιδιοφυή του ικανότητα να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη έργα που συνδυάζουν το άψογο καλλιτεχνικά αποτέλεσμα με μία απαράμιλλα αυθεντική και μοναδική στα διεθνή καλλιτεχνικά δρώμενα ορθόδοξη πνευματικότητα.

Ο «Τσάρος» (2009) αφηγείται τη σύγκρουση της πολιτικής και θρησκευτικής ηγεσίας την περίοδο 1565-1569, στα πρόσωπα του Ιβάν Δ’ του Τρομερού και του αγίου Φιλίππου, μητροπολίτου Μόσχας.

Για να κατανοήσουμε όμως καλύτερα το ιστορικό υπόβαθρο της ταινίας, θα ήταν χρήσιμο να κάνουμε εν συντομία μία ιστορική αναδρομή στα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής των δύο αυτών ανδρών για να αντιληφθούμε το πώς οδηγηθήκαμε στην ταραγμένη σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο περίοδο 1565-69 με αποκορύφωμα την προσωπική διαμάχη μεταξύ του τσάρου και του αγίου Φιλίππου.

Ιβάν Δ’ ο τρομερός

Ο Ιβάν ενθρονίζεται στα 16 του χρόνια το 1547 και είναι ο πρώτος ηγεμόνας που τιτλοφορείται ως Τσάρος και Κυβερνήτης πασών των Ρωσιών, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του που έφεραν τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας. Μετά από μια σειρά μεταρρυθμιστικών μέτρων που ολοκληρώνονται το 1552, φιλοδοξεί να προσαρτήσει στην αυτοκρατορία νέα εδάφη, ώστε να ανυψωθεί το γόητρό της, στόχος που μερικώς επιτυγχάνεται. Κατακτά το Χανάτο του Καζάν και Αστραχάν, αλλά αποτυγχάνει να επεκτείνει τα όρια της αυτοκρατορίας μέχρι την πολυπόθητη Βαλτική, αφού στη Λιβονία (σημερινή Λιθουανία) ηττάται κατά κράτος απ’ τον ενωμένο στρατό Σουηδών, Δανών, Πολωνών και Λιθουανών. Την ίδια περίοδο δέχεται ένα ακόμη πλήγμα∙ πεθαίνει η βασίλισσα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι κάποιοι βογιάροι (=ευγενείς) τη δηλητηρίασαν. Μετά από αυτά τα γεγονότα ο τσάρος αλλάζει πρόσωπο, με άμεσες επιπτώσεις στην πορεία του ρωσικού βασιλείου – άλλοι μιλούν για αλλαγή τακτικής και άλλοι για εκδήλωση βαρύτατης σχιζοφρένειας.

Έτος 1565

Είναι η χρονιά που επιλέγει ο σκηνοθέτης να ξεκινήσει την αφήγηση της ιστορίας. Ο Ιβάν με πρόσχημα την υποτιθέμενη και αναπόδεικτη απόπειρα προδοσίας των βογιάρων του Νόβγκοροντ μετακομίζει με το δημόσιο ταμείο, επίλεκτους στρατιωτικούς και ιερωμένους στα βόρεια της Μόσχας, ιδρύοντας ένα κράτος εν κράτει (οπριτσνίνα). Για επτά χρόνια οι Οπρίτσνικοι, θα βυθίσουν τη χώρα στο χάος και το αίμα. Κάθε ύποπτος για εναντίωση στον Ιβάν βασανίζεται και εκτελείται με συνοπτικές διαδικασίες. Ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται, με άμεσες συνέπειες στην αγροτική παραγωγή και το εμπόριο, με αποκορύφωμα τη Σφαγή του Νόβγκοροντ (1570 – 3.000 νεκροί, μεταξύ των οποίων 1.500 ευγενείς). Η αυτοκρατορία οδεύει με μαθηματική ακρίβεια σε πλήρη κατάρρευση…

Ο Άγιος Φίλιππος

Ο Άγιος Φίλιππος, Μητροπολίτης Μόσχας, κατά κόσμο Θεόδωρος, καταγόταν από την αριστοκρατική οικογένεια των Kolichevi, και κατείχε εξέχουσα θέση στη Δούμα Boyar στο δικαστήριο των ηγεμόνων της Μόσχας. Γεννήθηκε το έτος 1507. Ο πατέρας του τον προόριζε να αναλάβει ένα υψηλό κυβερνητικό πόστο, αλλά ο νεαρός Θεόδωρος ελκυόταν μόνο από την ανάγνωση βιβλίων και από τις επισκέψεις στις εκκλησίες. Η ζωή στη Μόσχα απωθούσε τον νεαρό ασκητή. Μια μέρα, χωρίς να χαιρετήσει τους συγγενείς του, έφυγε κρυφά από τη Μόσχα και για λίγο καιρό κρύφτηκε μακριά από τον κόσμο στο χωριό Khizna, κοντά στην Λίμνη Onega, κερδίζοντας τα προς το ζειν ως βοσκός. Μετά έφυγε για το φημισμένο μοναστήρι Solovki στη Λευκή Θάλασσα.

Εκεί μετά από ενάμιση χρόνο δοκιμών, ο ηγούμενος Αλέξιος του έκανε τη μοναχική κουρά, δίνοντάς του το όνομα Φίλιππος και έκανε υπακοή στον Γέροντα Jonah Shamina. Υπό την καθοδήγηση των έμπειρων γερόντων ο Φίλιππος σημείωσε μεγάλη πνευματική πρόοδο και το 1546 έγινε ηγούμενος της μονής Solovki. Το μοναστήρι την περίοδο αυτή γνώρισε πνευματική αναγέννηση. Αλλά ο Κύριος προόριζε τον Άγιο, να υπηρετήσει την Εκκλησία από άλλη θέση απ’ αυτήν του ηγουμένου. Στη Μόσχα ο τσάρος Ιβάν ο Τρομερός μετά την παραίτηση του τοπικού μητροπολίτη, θυμήθηκε τον ερημίτη του Solovki, τον οποίο γνώριζε από την παιδική του ηλικία. Ο Τσάρος ήλπιζε να βρει στον Άγιο Φίλιππο έναν πνευματικό σύμβουλο. Η επιλογή του Αγίου Φιλίππου ως αρχιποιμένα της Ρωσικής Εκκλησίας του φαινόταν ως η καλύτερη δυνατή…

Κριτική

Ο «Τσάρος» μαζί με το «Νησί» μπορούν να συγκαταλεχθούν μέσα στις καλύτερες μέχρι στιγμής θρησκευτικές ταινίες όλων των εποχών. Ο «Τσάρος» βέβαια δεν είναι αποκλειστικά θρησκευτική ταινία, αλλά συνδυάζει ταυτόχρονα τόσο το ιστορικό, όσο και το πολιτικοκοινωνικό στοιχείο. Η ταινία αναπαριστά με εκπληκτική ζωντάνια και ιστορική ακρίβεια την Ρωσία του 16ου αιώνα και σε συνδυασμό με την άριστη μουσική επένδυση και την υποκριτική δεινότητα των Πιότρ Μαμόνωφ και Όλεγκ Γιανκόφσκι, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα μεγαλειώδες και μνημειώδες έργο σε όλα τα επίπεδα. Παρόλ’ αυτά θα μπορούσε να επισημάνει κανείς ορισμένες προσθήκες, αλλοιώσεις και χρονικές ανακολουθίες σε σχέση με την πραγματική ιστορία και κυρίως την ηλικιακή ακαταλληλότητα του Πιότρ Μαμόνωφ (στην πραγματικότητα ο Ιβάν ήταν 35-40 ετών την περίοδο 1565-69), οι οποίες όμως είναι φανερό ότι έγιναν για την οικονομία του σεναρίου και τις υψηλές απαιτήσεις του σκηνοθέτη, Pavel Lungin. Είναι άλλωστε γνωστό, ότι ο Πιότρ Μαμόνωφ είναι ο εκλεκτός ηθοποιός του Pavel Lungin, καθώς έχει την ερμηνευτική ικανότητα κι ευχέρεια να ανταποκρίνεται και στους πιο ιδιαίτερους και απαιτητικούς ρόλους.

Το στοιχείο όμως που καθιστά την ταινία καινοτόμο και πρωτοπόρα, είναι η υψηλού επιπέδου διδασκαλία που τη διακρίνει. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα κήρυγμα της Χριστιανοσύνης. Δεν κάνει το λάθος να πέσει στην παγίδα της εμπορευματοποίησης∙ ένα σημείο στο οποίο χωλαίνει σε υπερθετικό βαθμό ο διεθνής κινηματογράφος. Ειδικότερα το Hollywood το οποίο επιβάλλει την κινηματογραφική μόδα και διαμορφώνει την παγκόσμια κινηματογραφική κουλτούρα, τηρεί απαρέγκλιτα το δόγμα της εύπεπτης, ηδονοθηρικής, επιφανειακής και εφήμερης διασκέδασης. Οι παραγωγές του είναι γυμνές από τη Θεϊκή παρουσία ή έστω από ένα υγιή χριστιανικό προσανατολισμό. Έχει κορεστεί ο κόσμος απ’ τις γλυκανάλατες ιστορίες αγάπης, τους κενούς από αξίες ήρωες, τις αφελείς και αδιέξοδες συνταγές ευτυχίας. Όλη αυτή η βιομηχανία της υποκουλτούρας του ατομικισμού, της χυδαιότητας και του ευδαιμονισμού έχει οδηγήσει την ανθρωπότητα σε πνευματική αυτοκτονία. Το παγκόσμια σύστημα διαφθοράς μας έχει καταντήσει μωροφιλόδοξους επαίτες του μηδέν.

Στο έργο, λοιπόν, αυτό προβάλλει στα πρόσωπα των δύο πρωταγωνιστών το αρχέγονο ηθικό δίλημμα. Ποιος δρόμος οδηγεί στην ευτυχία; Ο δρόμος της αυτονόμησης απ’ τον Θεό και της αυτοθέωσης ή ο δρόμος της κατά Θεόν ταπείνωσης;

Ο πρώτος με κύριο εκφραστή τον τσάρο Ιβάν, οδηγεί στο ντελίριο του παραλόγου, σε μία υπερφίαλη αλαζονεία, στη νοσηρή σχιζοφρένεια, στον όλεθρο. Στο πρόσωπο βέβαια του Ιβάν θα μπορούσαν καταδικαστούν όλα τα σύγχρονα οικονομικοπολιτικά συστήματα που αν και παρουσιάζουν εξαιρετικές αντιθέσεις, έχουν ως κοινό θεμέλιο λίθο τον εγωισμό.

Ο Ιβάν, θύμα της αυτολατρείας του, ζει παγιδευμένος στον σατανοΰφαντο ιστό της εωσφορικής οίησης. Ζει με την πλάνη ότι πλησιάζει η συντέλεια του κόσμου και ερμηνεύει την Αποκάλυψη αφ’ εαυτού. Έχει γνώση του Ευαγγελίου, αλλά όχι εμπειρία Θεού, προσεύχεται με κλαυθμούς και κοπετούς, αλλά όχι με συντετριμμένη καρδιά, τηρεί όλους τους τύπους, αλλά όχι την ουσία. Την ίδια ώρα που εκλιπαρεί για το έλεος του Θεού, θρέφει λαίμαργα το ναρκισσισμό του. Με την ίδια ευκολία που ονομάζει τον εαυτό του ευτελή δούλο, επιχειρεί να προστάξει τον ουρανό να εκτοξεύσει αστραπές. Παρόλη βέβαια την πλάνη του, συνειδητοποιεί ότι έχει βυθιστεί σε έναν ωκεανό μοναξιάς και κατάθλιψης. Σύγχρονοι βιογράφοι του αναφέρουν πως η προσωπικότητά του χαρακτηριζόταν από δυσπιστία προς τους πάντες, μέχρι μανίας καταδιώξεως, από υπέρμετρη οξυθυμία, μέχρι που σκότωσε το 1581 σε παροξυσμό θυμού τον πρωτότοκο γιο του. Ο σκηνοθέτης της ταινίας Pavel Lungin σε συνέντευξή του δηλώνει:

«Για εμένα (ο Ιβάν) ήταν ένας αιρετικός. Είχε απομακρυνθεί από την ορθόδοξη πίστη. Τα μέλη της προσωπικής του φρουράς ήταν ντυμένα με μοναχικά ενδύματα. Είχε φτιάξει μια παράξενη εκκλησία στο παλάτι του και λειτουργούσε από τις 12 το βράδυ έως στις 5 το πρωί, έχοντας γύρω του την φρουρά του.

Πίστευε ότι η δύναμή του έρχονταν από το Θεό και ότι δε χρειαζόταν να υπογράψει κάποιο συμβόλαιο με τους υπηκόους του. Αυτό που ήθελε ήταν η λατρεία. Αν η σοδειά ήταν φτωχή ή αν χανόταν κάποιος πόλεμος, πάντα θεωρούσε υπεύθυνο τον λαό επειδή δεν αγαπούσε αρκετά τον ηγεμόνα του. Και αυτή η έλλειψη αγάπης έφερνε την τιμωρία. Για τον τσάρο όλοι ήταν ένοχοι, όλοι ήταν προδότες και λίγο τον ένοιαζε να τιμωρηθούν οι αληθινοί ένοχοι. Συγκεκριμένα μπορούσε να βασανίσει ή να αποκεφαλίσει τον πρώτο τυχόντα. Ο μητροπολίτης Φίλιππος αντιτάχθηκε σ’ αυτή την ιδέα της τυφλής λατρείας στην εξουσία και από εκείνη τη στιγμή έπρεπε να εξαφανιστεί πάση θυσία».

Ο δεύτερος δρόμος, αυτός της κατά Θεόν ταπείνωσης, εκφράζεται απ’ το μητροπολίτη Μόσχας Φίλιππο. Ο άγιος Φίλιππος αγγίζει τα όρια των δυνατοτήτων της ανθρώπινης φύσης. Ο γέροντας Σωφρόνιος σε μια σχετική του τοποθέτηση εκτιμά πως οι άγιοι κατέχουν θεία δύναμη, η οποία θα τους επέτρεπε να κυριαρχούν στην ανθρωπότητα καθώς και να ελέγχουν την πορεία των ιστορικών γεγονότων, ωστόσο καθ’ ομοίωσιν με τον Χριστό ακολουθούν την αντίθετη οδό αυτή της αυτομείωσης. Τι σημαίνει όμως ο όρος αυτομείωση ή αλλιώς κένωση; Κατά τον γέροντα Σιλουανό σημαίνει την απόλυτη παράδοση της θέλησης, της ενέργειας και του λόγου –όλων των εκφάνσεων του είναι- στο Θεό. Επομένως για να αφομοιώσει ο άνθρωπος τη θεία ζωή, θα πρέπει να δημιουργήσει χώρο μέσα του, μειώνοντας τον εαυτό του και αναδεχόμενος το υποστατικό είναι του Θεού. Αυτό είναι και το πρώτο χαρακτηριστικό του αγίου Φιλίππου. Ότι δηλαδή δεν έχει ένα εγωκεντρικό προσανατολισμό, αλλά διακρίνεται από μια αυταπάρνηση, στρέφοντας έτσι την υπαρξιακή του αναφορικότητα από τον εαυτό του στον Θεό.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό του αγίου είναι ότι η πορεία του προς το καθ’ ομοίωσιν περνά μέσα απ’ τον πόνο (πχ βασανιστήρια, φυλακίσεις, ψυχική και σωματική εξουθένωση). Είναι μία οδός που πρέπει να βαδίσει κάθε Ορθόδοξος Χριστιανός ώστε να γαλβανιστεί η ταπείνωσή του -καθώς θα αντιληφθεί ο άνθρωπος την μηδαμινή αξία της φύσης του- αλλά και να δοκιμαστεί το αυτεξούσιό του, αφού χωρίς την αισθητή παρουσία της χάριτος θα πρέπει να αποδείξει την πιστότητά του προς τον Θεό. Ο π. Νικόλαος Σαχάρωφ σημειώνει πως παρά την εγκατάλειψη του Θεού, ο άνθρωπος αναμένεται να «μείνη εν τη αγάπη προς Αυτόν». Η πιστότητα προς τον Θεό γεννιέται μέσα από διαδοχικές εμπειρίες θεοεγκατάλειψης, που καταλήγουν στην απαρασάλευτη σταθερότητα η οποία παραπέμπει στη σωτηρία.

Το τρίτο χαρακτηριστικό του αγίου είναι η αγάπη προς τον συνάνθρωπο, ακόμη και προς τον εχθρό του. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η θεραπεία του τυφλού απ’ το ένα μάτι δεσμοφύλακά του. Ο γέροντας Σωφρόνιος επισημαίνει πως ο προσευχόμενος άνθρωπος εν απολύτω κενώσει, αναδέχεται ολόκληρο το ανθρώπινο γένος. Η αγάπη μεταφέρει την ύπαρξη του αγαπώντος προσώπου εις το αγαπώμενον ον και ούτος αφομοιοί την ζωήν του ηγαπημένου. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η καρδιά του αγίου αποτελεί αναβλύζουσα πηγή υπερχειλίζουσας αγάπης που διαχέεται ακόμη και στους εχθρούς. Η παρουσία του Αγίου πνεύματος μέσα στην ανθρώπινη ψυχή δημιουργεί μία δυναμική κατάσταση αγαλλίασης και αγάπης.

Επίλογος

Το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής επικεντρώθηκε περισσότερο στην ψυχογράφηση των κύριων χαρακτήρων του έργου. Θα μπορούσε να σταθεί κανείς και σε άλλα μηνύματα του έργου, όπως την προστασία των αγίων και της Θεομήτορος στους πολέμους (σκηνή με μάχη), την παιδική καθαρότητα και αγνότητα στο πρόσωπο του μικρού κοριτσιού, την θυσία του ανιψιού του αγίου Φιλίππου, τα αίτια της παρακμής των κρατών, τα όρια της συμμόρφωσης προς τις επιταγές τις εκάστοτε εξουσίας, την επίδραση των αγίων στην κοινωνία κ.ά..

Ο «Τσάρος» αποτελεί πλέον μια ταινία ορόσημο στο κινηματογραφικό στερέωμα και καταχωρείται στην ιστορία ως μία απ’ τις σπανιότερες ταινίες που καταθέτουν γνήσιο και ανόθευτο το χριστιανικό ιδεώδες. Ευχόμαστε να ακολουθήσουν και άλλοι σκηνοθέτες το παράδειγμα του Pavel Lungin και να μας χαρίζουν έργα καταξιωμένα τόσο σε καλλιτεχνικό όσο και σε ηθικό επίπεδο. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι η Ρωσία αποτελεί αυτή τη στιγμή το πιο πρόσφορο έδαφος – εξαιτίας της αναλαμπής της Ορθοδοξίας – για την ανάληψη παρόμοιων καλλιτεχνικών πρωτοβουλιών. Ας ελπίσουμε κάποια στιγμή να ξυπνήσει και η Ελλάδα απ’ τον πνευματικό λήθαργο στον οποίο έχει πέσει, να συνειδητοποιήσει την αξία του θησαυρού που έχει και λέγεται Ορθοδοξία και να τον αξιοποιήσει με όλα τα δυνατά μέσα που διαθέτει.