Ελευσίνια Μυστήρια

 

Θρησκευτική γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης (Περσεφόνης). Η καθιέρωσή της ανάγεται στα μυθικά χρόνια, με πρωτοβουλία είτε του Ευμόλπου είτε τον Ερεχθέα και αναφέρεται στο μυστήριο της ζωής, του θανάτου και της μετά θάνατο ζωής.

Τα Ελευσίνια μυστήρια είχαν αρχικά τοπική εμβέλεια, αλλά από τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., όταν η Ελευσίνα υπάγεται πλέον διοικητικά στην πόλη των Αθηνών, τα μυστήρια γίνονται ιδιαιτέρως δημοφιλή, για να αποκτήσουν στην κλασική εποχή πανελλήνιο και στα ρωμαϊκά χρόνια παγκόσμιο χαρακτήρα.

Ο ιδρυτικός μύθος των Ελευσινίων Μυστηρίων μάς πληροφορεί τα εξής: Η θεά Δήμητρα, μετά την απαγωγή της κόρης της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, θεό του κάτω κόσμου, τριγυρνούσε εδώ κι εκεί αναζητώντας τη. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής της έφτασε στην περιοχή της Ελευσίνας. Εκεί φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Κελεό, που δεν γνώριζε όμως ποια ήταν. Η θεά ως ανταπόδοση της φιλοξενίας θέλησε να κάνει αθάνατο το γιο του βασιλιά με μία τελετουργία επάλειψης του σώματός του με αμβροσία, σε συνδυασμό με πέρασμα από τη φωτιά. Όταν η βασίλισσα τη συνέλαβε επ’ αυτοφώρω, τρόμαξε, πιστεύοντας ότι επιχειρούσε να σκοτώσει το γιο της και γι’ αυτό την έδιωξε από το παλάτι. Η Δήμητρα τότε φανέρωσε την πραγματική της ταυτότητα και διέταξε το βασιλιά να τη λατρεύουν στην Ελευσίνα. Καθόρισε η ίδια το χαρακτήρα των μυστηριακών τελετών προς τιμήν της, τα σεμνά όργια, που οδηγούσαν τους ανθρώπους σε ηθική ανύψωση, ευημερία και μακαριότητα, ενώ δίδαξε και στους κατοίκους την καλλιέργεια του σιταριού.

Η Δήμητρα, θεά της γεωργίας, συνδεόταν φυσικά με τις καλλιέργειες και τη γονιμότητα της γης. Η μυστικότητα της λατρείας της στην Ελευσίνα ήταν αυστηρά επιβεβλημένη. Όσοι μυούνταν στα μυστήρια απαγορευόταν να αποκαλύψουν όλα όσα είχαν δει και ακούσει κατά τη διάρκεια της μύησης. Εξ’ αιτίας της αυστηρής μυστικότητας δεν γνωρίζουμε τι έκαναν κατά τη διάρκεια των τελετών, καθώς κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει τίποτα σχετικό.

Γνωρίζουμε, όμως, λεπτομερώς τι γινόταν στα φανερά. Τα Μικρά Ελευσίνια γίνονταν το Φεβρουάριο στην Αθήνα, κοντά στο σημερινό Παναθηναϊκό Στάδιο. Τότε έκαναν την προκαταρκτική μύηση εκείνων θα μυούνταν αργότερα στα Μεγάλα Μυστήρια. Αυτοί, λοιπόν, θυσίαζαν, εξαγνίζονταν και μάθαιναν ορισμένα πράγματα.

Τα Μεγάλα Μυστήρια ή Ελευσίνια Μυστήρια άρχιζαν στην Αθήνα στις 14 του μηνός Βοηδρομιώνος και ολοκληρώνονταν εννέα ημέρες αργότερα στην Ελευσίνα. Τις εννέα αυτές ημέρες διαδραματίζονταν τα εξής:

• Προεόρτια, 14 του Βοηδρομιώνος
• Την προηγούμενη της έναρξης της γιορτής γινόταν η μεταφορά των ιερών αντικειμένων από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, τα ιερά αντικείμενα τοποθετούνταν σε κύστες και με συνοδεία πομπής από νέους των Αθηνών και από το ιερατείο της θεάς έφταναν στο Ελευσίνιο (τέμενος της Δήμητρας κάτω από την Ακρόπολη, προς τη μεριά της Αγοράς), όπου και στεγάζονταν.
• Πρώτη Ημέρα, 15 του Βοηδρομιώνος (Αγυρμός)
• Συγκέντρωση των Μυστών στην Ποικίλη Στοά της Αγοράς. Εκεί κηρυσσόταν η επίσημη έναρξη των Μυστηρίων (πρόρρηση) από τον ιεροκήρυκα.
• Δεύτερη Ημέρα, 16 του Βοηδρομιώνος (Άλαδε Μύσται)
• Με το σύνθημα «Άλαδε Μύσται», που σημαίνει «στη θάλασσα Μύστες», η ομάδα των Μυστών λουζόταν στο Φάληρο για να διώξουν τις αμαρτίες, ενώ θυσιάζονταν στον ίδιο τόπο μικροί χοίροι.
• Τρίτη Ημέρα, 17 του Βοηδρομιώνος
• Ο βασιλιάς των Αθηνών προΐστατο θυσίας προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης στο Ελευσίνιο.
• Τετάρτη Ημέρα, 18 του Βοηδρομιώνος
• Κατά τη διάρκεια αυτής της ημέρας οι Μύστες έμεναν στα σπίτια τους, ενώ η πόλη της Αθήνας τιμούσε τον Ασκληπιό. Γυναίκες με καλάθια γεμάτα με ρόδια και παπαρούνες επάνω σε βοϊδάμαξα, σχημάτιζαν πομπή και γύριζαν μέσα στην πόλη.
• Πέμπτη Ημέρα, 19 του Βοηδρομιώνος
• Ξεκινά η μεγάλη πομπή προς την Ελευσίνα με το άρμα του θεού Ίακχου να προηγείται. Στάσεις γίνονταν κατά μήκος της Ιεράς Οδού, σε διάφορα ιερά, για τέλεση θυσιών και απόδοση προσφορών. Οι κάτοικοι της Ελευσίνας τους περίμεναν στη γέφυρα του Κηφισού και τους υποδέχονταν με φωνές και περιγελάσματα («γεφυρισμοί»). Το βράδυ η πομπή έφθανε στην Ελευσίνα και τα ιερά αντικείμενα επανατοποθετούνταν στη θέση τους, στο άβατο δηλαδή του Τελεστηρίου. Η γιορταστική ατμόσφαιρα συντηρούνταν με ολονύκτιους χορούς.
• Έκτη Ημέρα, 20 του Βοηδρομιώνος
• Η καθαυτό μύηση γινόταν αυτή την ημέρα. Το περιεχόμενο της τελετής παραμένει μέχρι σήμερα επτασφράγιστο μυστικό. Πολλές εικασίες έχουν γίνει, αλλά το μόνο που μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε είναι ότι οι Μύστες, αφού συγκεντρώνονταν το βράδυ στο Τελεστήριο (τετράγωνο υπόστυλο κτίριο τεράστιας χωρητικότητας), ενώ είχε προηγηθεί νηστεία κατά τη διάρκεια της ημέρας, έπιναν τον κυκεώνα (μείγμα από αλεύρι, νερό και φλισκούνι), παρακολουθούσαν κάποια δρώμενα που σχετίζονταν με το μύθο της Δήμητρας και της Κόρης και άκουγαν κάποιες μυστικές φράσεις. Το τέλος της μύησης σηματοδοτούσε η θέαση των ιερών αντικειμένων, που φυλάσσονταν σε ξεχωριστό χώρο μέσα στο Τελεστήριο.
• Έβδομη Ημέρα, 21 του Βοηδρομιώνος
• Όσοι είχαν μυηθεί τον προηγούμενο χρόνο μπορούσαν αυτή την ημέρα να φτάσουν στον ανώτερο βαθμό μύησης, την εποπτεία. Ο δεύτερος αυτός βαθμός μύησης είχε να κάνει πάλι με τη θέαση κάποιου μυστικού και ιερού αντικειμένου.
• Όγδοη Ημέρα, 22 του Βοηδρομιώνος
• Ήταν η ημέρα της τελετής της πλημοχόης (είδος πήλινου αγγείου). Οι μυημένοι έχυναν νερό από μια πλημοχόη δύο φορές, μία προς ανατολάς και μία προς δυσμάς, ενώ παράλληλα εκστόμιζαν κάποιες γονιμικές επικλήσεις (ζητούσαν από τις θεϊκές δυνάμεις να βρέξει αλλά και να γονιμοποιηθεί η γη).
• Ένατη Ημέρα, 23 του Βοηδρομιώνος
• Οι Μύστες έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής, αντικρίζοντας πλέον τη ζωή και το θάνατο με διαφορετικό μάτι, πιο αισιόδοξοι και με αναπτερωμένο ηθικό.

Τα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνταν συνεχώς έως την εποχή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μεγάλου, ο οποίος τα κατάργησε επισήμως το 392 με το διάταγμα για το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.