Ο Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ήταν ένα αουτσάιντερ που προκάλεσε έκπληξη όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του Προγράμματος Μανχάταν στο εργαστήριο του Λος Άλαμος. Και όμως, έφερε εις πέρας την αποστολή που οδήγησε στη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα, στις 6 Αυγούστου 1945, και τρεις ημέρες αργότερα στη ρίψη της ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι. Στη συνέχεια, βέβαια, προσπάθησε να πείσει τον Αμερικανό πρόεδρο Χάρι Τρούμαν για την ανάγκη διεθνούς ελέγχου της διάδοσης των πυρηνικών όπλων. Ήταν όμως αργά. Ατομική βόμβα είχε πέσει ήδη δύο φορές στην Ιαπωνία και είχε πλέον αρχίσει η κούρσα των εξοπλισμών ανάμεσα στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ. Η πρόεδρος του Atomic Heritage Foundation στην Ουάσιγκτον, Σίνθια Κέλι, σκιαγραφεί το προφίλ του Οπενχάιμερ, περιγράφει τις συνθήκες που πλαισίωσαν τα ιστορικά γεγονότα στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επιχειρεί να αξιολογήσει πόσο υψηλός είναι σήμερα ο κίνδυνος της πυρηνικής απειλής.
Η Σίνθια Κέλι (Φωτογραφία: Atomic Heritage Foundation)
Ποιος ήταν ο ρόλος του Οπενχάιμερ στη διαμόρφωση της πυρηνικής πολιτικής των ΗΠΑ;
Αφού διηύθυνε το εργαστήριο του Λος Άλαμος την περίοδο του Προγράμματος Μανχάταν (σ.σ. το απόρρητο πρόγραμμα παραγωγής πυρηνικών όπλων που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από τις ΗΠΑ, σε συνεργασία με τον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο), ο Οπενχάιμερ έγινε γνωστός ως «ο πατέρας της ατομικής βόμβας». Ωστόσο, στη συνέχεια ο Οπενχάιμερ αντιτάχθηκε στην ανάπτυξη της βόμβας υδρογόνου και ο ρόλος του στη διαμόρφωση της αμερικανικής πυρηνικής πολιτικής τερματίστηκε απότομα το 1954. Τη χρονιά εκείνη αποβλήθηκε από τις συζητήσεις που αφορούσαν την αμερικανική πολιτική στα πυρηνικά όπλα, καθώς η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας του στέρησε την πρόσβαση σε απόρρητες πληροφορίες με ψήφους 2 έναντι 1. Έτσι, δεν μπορούσε πλέον να εγείρει αντιρρήσεις γι’ αυτό που μετεξελίχθηκε σε κούρσα εξοπλισμών μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Ο Οπενχάιμερ πίστευε τότε ότι στον πυρηνικό πόλεμο δεν υπάρχουν νικητές. Χρησιμοποιούσε το παράδειγμα δύο σκορπιών σε ένα μπουκάλι, όπου ο ένας μπορεί να σκοτώσει τον άλλο, αλλά μόνο ρισκάροντας τη ζωή του. Το 1954, οι ΗΠΑ κατείχαν περίπου 300 πυρηνικά όπλα. Έως το τέλος του 20ού αιώνα, το οπλοστάσιο των αμερικανικών πυρηνικών όπλων ανήλθε σε περίπου 30.000, αριθμό τον οποίο ακολούθησε και η Σοβιετική Ένωση. Μερικές εκατοντάδες ήταν υπεραρκετά για να αφανίσουν το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Στις 16 Δεκεμβρίου 2022, η υπουργός Ενέργειας Τζένιφερ Γκράνχολμ ανέτρεψε την απόφαση της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας. Καθώς έρχονται στο φως περισσότερα στοιχεία, δήλωσε ότι το υπουργείο της «έχει καθήκον να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια και να τιμήσει τη βαθιά συνεισφορά του δρος Οπενχάιμερ στην εθνική μας άμυνα και στην ανάπτυξη της επιστήμης γενικότερα». Είναι μια πολύ καθυστερημένη δικαίωση.
Πώς ήταν ως προσωπικότητα;
Ένας σύνθετος, χαρισματικός άνθρωπος. Ένα παιδί-θαύμα. Έγινε δεκτός στο Χάρβαρντ σε ηλικία 16 ετών. Ενδιαφερόταν για τη λογοτεχνία και την ποίηση, και μιλούσε άπταιστα έξι ή επτά γλώσσες. Μετά το Χάρβαρντ, απέκτησε το διδακτορικό του στη θεωρητική φυσική στο Γκέτινγκεν. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας, και ίδρυσε την πρώτη Σχολή Θεωρητικής Φυσικής στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1930. Είχε λαμπρό αλλά ανήσυχο μυαλό. Είχε βαθιές και πολύπλευρες γνώσεις, αλλά δεν επικεντρώθηκε αρκετά σε κάποιο αντικείμενο ώστε να τιμηθεί με το βραβείο Νομπέλ. Χωρίς Νομπέλ και με μικρή διοικητική εμπειρία, ο Οπενχάιμερ δεν ήταν η προφανής επιλογή για να διευθύνει το εργαστήριο επιστημονικής έρευνας του Προγράμματος Μανχάταν. Η υποψηφιότητά του για τη θέση αυτή ήταν αμφιλεγόμενη, μεταξύ άλλων, και για τις σχέσεις του με μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος – συμπεριλαμβανομένων της συζύγου του Κίτι και του αδελφού του Φρανκ, ο οποίος ήταν επίσης φυσικός. Τον Σεπτέμβριο του 1942, η διεύθυνση του Προγράμματος Μανχάταν για το Σώμα Μηχανικών του στρατού ανατέθηκε στον στρατηγό Λέσλι Γκρόουβς. Επρόκειτο για ένα πληθωρικό άτομο, με εξαιρετική ικανότητα στο να ανιχνεύει προσωπικότητες. Εκείνος διέκρινε ότι η διάνοια και η προσωπική φιλοδοξία του Οπενχάιμερ θα ήταν καθοριστικές για την επιτυχία του πρότζεκτ και τον επέλεξε. Ως καθηγητής πριν από τον πόλεμο, ο Οπενχάιμερ ήταν περιστασιακά σκληρός με ανθρώπους που έκαναν λάθη ή διατύπωναν μια αφελή ερώτηση. Στο Λος Άλαμος δεν υποτιμούσε τους άλλους, αντιθέτως προώθησε τη συλλογικότητα και τη συνεργασία. Ο φυσικός του Προγράμματος Μανχάταν, Φίλιπ Μόρισον, έχει δηλώσει χαρακτηριστικά ότι κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να πετύχει αυτό που κατάφερε ο Οπενχάιμερ, καθοδηγώντας πολλές ιδιαίτερες προσωπικότητες ώστε να συνεργαστούν. Ακόμη και ο ορκισμένος εχθρός του, Έντουαρντ Τέλερ, συμφώνησε πως ο Οπενχάιμερ ήταν ο καλύτερος διευθυντής εργαστηρίου που είχε γνωρίσει ποτέ.
\\
9 Σεπτεμβρίου 1945. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ καπνίζει την πίπα του ευρισκόμενος στο πεδίο δοκιμών της ατομικής βόμβας, κοντά στο Αλαμογκόρντο. (Φωτογραφία: AP)
Πώς ήταν οι σχέσεις του Οπενχάιμερ με τον Τρούμαν; Τι ξέρουμε για τη συνεργασία τους;
Δεν είχαν συναντηθεί πριν από τις 25 Οκτωβρίου 1945, περίπου έξι εβδομάδες μετά το τέλος του πολέμου. Ο Οπενχάιμερ ήλπιζε να πείσει τον Τρούμαν να προωθήσει τον διεθνή έλεγχο των πυρηνικών υλικών και διεργασιών. Αλλά ο Τρούμαν δεν ήθελε να εγκαταλείψει το πυρηνικό προβάδισμα των Ηνωμένων Πολιτειών έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Στην πραγματικότητα, είπε στον Οπενχάιμερ ότι πίστευε πως οι Σοβιετικοί δεν θα αποκτούσαν ποτέ δική τους ατομική βόμβα. Αυτό έκανε τον Οπενχάιμερ να συνειδητοποιήσει πως ο Τρούμαν δεν καταλάβαινε ότι οι γνώσεις φυσικής πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η παραγωγή της ατομικής βόμβας ήταν ευρέως γνωστές και ότι οι Σοβιετικοί θα μπορούσαν πιθανώς να παραγάγουν μία, σε πέντε έως δέκα χρόνια. Οι Σοβιετικοί πραγματοποίησαν τελικά την πρώτη τους επιτυχημένη δοκιμή ατομικής βόμβας τον Αύγουστο του 1949, τέσσερα χρόνια αργότερα. Όταν ο Οπενχάιμερ είπε ότι είχε «αίμα στα χέρια του», ο Τρούμαν εξοργίστηκε και τον αντέκρουσε λέγοντας ότι το αίμα ήταν στα δικά του χέρια – από τους Ιάπωνες που πέθαναν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Στη συνέχεια, ο Τρούμαν είπε ότι δεν ήθελε να ξαναδεί αυτόν τον «επιστήμονα που κλαίει σαν μωρό».
Ως ιστορικός, πώς αξιολογείτε σήμερα την επιλογή των ΗΠΑ να χρησιμοποιήσουν την ατομική βόμβα;
Μετά τη δοκιμή Τρίνιτι, στις 16 Ιουλίου 1945 (σ.σ. η πρώτη πυρηνική δοκιμή στην Ιστορία, που πραγματοποιήθηκε στο Νέο Μεξικό), ο Τρούμαν ήξερε πλέον ότι οι ατομικές βόμβες θα λειτουργούσαν. Με τους συμβούλους του σκέφτηκαν ότι η ρίψη των βομβών θα έδινε τέλος στον πόλεμο χωρίς μια δαπανηρή συμμαχική εισβολή στην Ιαπωνία. Για να πιέσει τη χώρα να παραδοθεί, ο Τρούμαν απείλησε την Ιαπωνία με «άμεση και απόλυτη καταστροφή», εάν δεν το έκανε. Όμως, δεν εκτίμησαν την κατάσταση στην Ιαπωνία. Παρότι η χώρα ήταν σε μεγάλο βαθμό ηττημένη και στα πρόθυρα του λιμού, οι ναύαρχοι και οι στρατηγοί του αυτοκράτορα Χιροχίτο αρνήθηκαν να παραδοθούν ακόμη και μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Οι φανατικοί του ιαπωνικού στρατού οργάνωναν πραξικόπημα. Οι Μεγάλοι Έξι, το ανώτατο συμβούλιο για τη διεύθυνση του πολέμου, δεν μπόρεσαν να καταλήξουν σε συμφωνία. Εν τω μεταξύ, η δεύτερη βόμβα έπεσε στο Ναγκασάκι, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα οι Σοβιετικοί έμπαιναν στον πόλεμο, εισβάλλοντας στη Μαντζουρία. Δεδομένης της επιδείνωσης της κατάστασης, ο αυτοκράτορας Χιροχίτο ανέτρεψε την ισοψηφία των Μεγάλων Έξι σε σχέση με την αποδοχή ή μη των συμμαχικών όρων. Έτσι, οι Μεγάλοι Έξι συνέταξαν ένα διάγγελμα το οποίο ο Χιροχίτο ηχογράφησε για να μεταδοθεί την επόμενη ημέρα, 15 Αυγούστου 1945. Η Ιστορία είναι γεμάτη από ερωτήσεις «τι θα γινόταν αν…». Ωστόσο, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν ο Χιροχίτο και οι Μεγάλοι Έξι θα είχαν συμφωνήσει να παραδοθούν χωρίς τη χρήση των ατομικών βομβών. Όπως ανέφερε ο Χιροχίτο στο μήνυμά του προς τον ιαπωνικό λαό, οι βόμβες ήταν κομβικός παράγοντας: «Ο εχθρός έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί μια νέα, την πιο σκληρή βόμβα, η δύναμη της οποίας να κάνει ζημιά είναι πράγματι ανυπολόγιστη». Εάν η Ιαπωνία συνέχιζε να πολεμά, συνέχισε, αυτό «δεν θα οδηγούσε μόνο στην τελική κατάρρευση και στην εξάλειψη του ιαπωνικού έθνους, θα οδηγούσε επίσης στην πλήρη εξαφάνιση του ανθρώπινου πολιτισμού».
16 Ιουλίου 1945. Η πρώτη ατομική βόμβα των ΗΠΑ εκρήγνυται κατά τη διάρκεια δοκιμής στο Αλαμογκόρντο. (Φωτογραφία: AP)
Κατά τη δική σας εκτίμηση, πόσο σοβαρή είναι σήμερα η πυρηνική απειλή;
Δυστυχώς, ο κίνδυνος φαίνεται υψηλότερος από κάθε άλλη φορά μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Με τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία χρησιμοποιεί ρητορική με απειλές για τη χρήση πυρηνικών όπλων. Επιπλέον, το Κρεμλίνο ανακοίνωσε σχέδια για τοποθέτηση μη στρατηγικών πυρηνικών όπλων στη Λευκορωσία. Η μεταφορά πυρηνικών όπλων στη Λευκορωσία απειλεί όχι μόνο την Ουκρανία αλλά ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα. Από τη διάσκεψη αναθεώρησης της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων, το 2020, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία αναβαθμίζουν τα οπλοστάσια πυρηνικών όπλων τους, υπό τον χαρακτηρισμό «εκσυγχρονισμός». Επιπλέον, η νέα συνθήκη START, η τελευταία εναπομείνασα συνθήκη μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας για τα πυρηνικά όπλα, λήγει στις 4 Φεβρουαρίου 2026, ενώ από τον Φεβρουάριο του 2023, η Ρωσία έχει αναστείλει τη συμμετοχή της. Η συνθήκη επιτρέπει σε κάθε χώρα να επιθεωρεί τα πυρηνικά οπλοστάσια της άλλης, για να εξακριβώνει ότι τηρείται η συμφωνία για τα όπλα. Απαιτεί ακόμη τακτική επικοινωνία μεταξύ των δύο χωρών για την αποφυγή παρερμηνειών ή ατυχημάτων. Η αναστολή αυτών των ανταλλαγών αυξάνει τον κίνδυνο εσκεμμένης ή τυχαίας χρήσης πυρηνικών όπλων. Όλες αυτές οι εξελίξεις είναι ανησυχητικές.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου