Παναγία Μαρμαριώτισσα: Tο παλαιότερο κτίσμα στην Αττική σε χρήση

Το παλαιότερο κτήριο στην Αθήνα -που έχε ακόμη πρακτική χρήση και δεν αποτελεί αποκλειστικά αρχαιολογικό μνημείο- είναι ο ναΐσκος της Παναγίας Μαρμαριώτισσας στο Χαλάνδρι. Πρόκειται για τη μικρή εκκλησία επί της οδού Σοφοκλή Βενιζέλου, στο προαύλιο και νοτιοανατολικά του ομώνυμου σύγχρονου ναού. Το κτίσμα χτίστηκε πριν από περίπου 1800 χρόνια.

Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η τιμή αυτή ανήκει στην Στοά του Αττάλου που αναγέρθηκε το 148 π.Χ. και σήμερα στεγάζει το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών. Έτσι, το κτήριο αυτό είναι τρεις ή τέσσερις αιώνες παλαιότερο. Ωστόσο, η σημερινή Στοά του Αττάλου είναι ανακατασκευή του αρχαίου κτηρίου που έγινε τη περίοδο 1953-1956 από την Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών και διατηρεί ελάχιστα από τα αρχικά του στοιχεία.

Ρωμαϊκό ταφικό μνημείο

Η Παναγία Μαρμαριώτισσα αρχικά ήταν ταφικό μνημείο των ρωμαϊκών χρόνων. Η κατασκευή του δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια, αλλά οι αρχαιολόγοι το χρονολογούν γενικά στον 2ο με αρχές ή μέσα του 3ου αιώνα μ. Χ. Πρόκειται για πολυτελές κτίσμα αφού οι τοίχοι του είναι από πεντελικό μάρμαρο.
Το Κάτω Χαλάνδρι στην αρχαιότητα ήταν η περιοχή του δήμου της Φλύας. Το ταφικό μνημείο είναι βέβαιο ότι ανήκε σε μια από τις εύπορες οικογένειες του συγκεκριμένου δήμου.

Οι ειδικοί έχουν βρει ομοιότητες μ’ ένα άλλο ρωμαϊκό ταφικό μνημείο, αυτό στην Κηφισιά κοντά στην Πλατεία Πλατάνου. Έχει προταθεί ότι το ταφικό μνημείο στην Κηφισιά ίσως είναι της οικογένειας του Ηρώδη Αττικού. Ο Ηρώδης ήταν πολιτικός, φιλόσοφος και δάσκαλος αυτοκρατόρων. Επίσης, τύγχανε να είναι ο πλουσιότερος Αθηναίος της εποχής του και μεγάλος ευεργέτης της πόλης του. Έτσι, δεν αποκλείεται το ρωμαϊκό ταφικό μνημείο στο Χαλάνδρι να ανήκε σε συγγενική οικογένεια του Ηρώδη Αττικού.

Μετατροπή σε εκκλησία

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι το ρωμαϊκό ταφικό μνημείο της Κηφισιάς σήμερα είναι σχεδόν καταστραμμένο. Αντίθετα, αυτό στο Χαλάνδρι διατηρείται σχεδόν σε αρίστη κατάσταση. Ο βασικός λόγος γι’ αυτό ήταν η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό. Δεν είναι γνωστό πότε συνέβη αυτό για πρώτη φορά.  Όμως, το γεγονός ότι δεν καταστράφηκε, ώστε το μάρμαρό του να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή κάποιου άλλου κτηρίου ή να γίνει ασβέστης, δείχνει ότι η πρώτη μετατροπή του σε εκκλησία θα πρέπει έγινε στην πρωτοβυζαντινή περίοδο, τον 5ο ή 6ο αιώνα μ. Χ.

Γνωρίζουμε ότι τότε πολλοί αρχαίοι ναοί στην Αθήνα -συμπεριλαμβανομένου και του Παρθενώνα- μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς. Προκειμένου να γίνει η μετατροπή του ρωμαϊκού ταφικού μνημείου του Χαλανδρίου σε εκκλησία άλλαξε η κατεύθυνση της εισόδου του, από την ανατολική στη δυτική του πλευρά. Εκεί που ήταν η είσοδος, προστέθηκε η ημιεξάγωνη αψίδα του ιερού. Αρχικά φαίνεται ότι η εκκλησία ήταν του τύπου της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής.

Ο χώρος διατηρεί ακόμη την αρχαία θολωτή οροφή του κατασκευασμένη από μαρμάρινους σφηνόλιθοους. Η εκκλησία φαίνεται ότι ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Αναργύρους ή την Παναγία. Στη νεότερη εποχή η εκκλησία ήταν γνωστή ως Παναγία Μαρμαριώτισσα. Ασφαλώς το όνομα το πήρε από το γεγονός ότι είχε κατασκευαστεί εξ’ ολοκλήρου από μάρμαρο.

Δεν αποκλείεται η εκκλησία να ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Αναργύρους και αργότερα να αφιερώθηκε στην Παναγία. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα και βυζαντινολόγο, Αναστάσιο Ορλάνδο, κάποια σπαράγματα τοιχογραφιών που σώζονται στο εσωτερικό του ναού χρονολογούνται στον 17ο αιώνα. Σε αυτά εντόπισε χάραγμα με το έτος 1717.

Εκτός από την τοιχοποιία και το σχέδιο του ναΐσκου, υπάρχει και ένα ακόμη στοιχείο που δείχνει ότι η Παναγία Μαρμαριώτισσα ήταν αρχικά ρωμαϊκό ταφικό μνημείο. Ο τύπος αυτός μνημείου ήταν ημιυπόγειος, κάτι που φαίνεται σήμερα και στο συγκεκριμένο ναό αφού το πάτωμά του είναι λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Το γεγονός ότι το κτίσμα της Παναγίας Μαρμαριώτισσας χρονολογείται στον 2ο/3ο αιώνα μ. Χ. σημαίνει ότι είναι το παλαιότερο κτίσμα στην Αττική που έχει και σήμερα πρακτική χρήση και δεν είναι αποκλειστικά αρχαιολογικό μνημείο.

Σχέδια ανάπλασης της περιοχής

Η οδός Σοφοκλή Βενιζέλου, όπου βρίσκεται η Παναγία Μαρμαριώτισσα, αποτελεί έναν από τους βασικούς τοπικούς άξονες για το Κάτω Χαλάνδρι, ο οποίος συνδέει το τοπικό κέντρο του με τον Σταθμό Μετρό του Χολαργού από τη μία άκρη και με το πολεοδομικό κέντρο του δήμου από την άλλη. Το γεγονός ότι η συγκεκριμένη διαδρομή αποτελεί σύνδεσμο ένωσης δύο πολύ βασικών πόλων, αναδεικνύει τη σημασία του σχεδιασμού της δημοτικής Αρχής ως μίας βιώσιμης διαδρομής με υποδομές και συνθήκες ασφαλούς μετακίνησης.

  Ο επανασχεδιασμός της κινητικότητας στον άξονα, ο οποίος έγινε στη βάση των προτάσεων που κατέθεσαν οι κάτοικοι (στο πλαίσιο ευρείας διαβούλευσης από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο του 2020) περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, στην περιοχή, την κατασκευή ενός μικρού κυκλικού κόμβου χαμηλού ύψους, που αναμένεται να συμβάλει δραστικά στην ενίσχυση της οδικής ασφάλειας. Η συνολική παρέμβαση ουσιαστικά δημιουργεί μια «πράσινη» διαδρομή, η οποία θα συνδέει το μνημείο της Μαρμαριώτισσας και την εκκλησία με την τοπική αγορά, το αθλητικό κέντρο «Μ. Παπαδάκης», την πλατεία Χίου, το νέο Παιδικό Σταθμό (7ο) και το ΙΚΑ της περιοχής.

Στοιχεία αντλήθηκαν από τον ιστορικό Κωνσταντίνο Λαγό, συνεργάτη της «Mηχανής του Χρόνου» και τον συγγραφέα Ορλάδο Α. (Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτυών Υμηττού – Πεντελικού, Πάρνηθος και Αιγάλεω, Αθήνα 1930, σελίδα 177)