Ελευσίνια Μυστήρια: Ιστορία και τελετές της μυστικής αρχαίας γιορτής στην Ελευσίνα

Τα Ελευσίνια Μυστήρια γίνονταν τον μήνα Βοηδρομιώνα, που αντιστοιχεί στον σημερινό Σεπτέμβριο και Οκτώβριο. Οι αρχαίοι ζητούσαν βροχές μετά το καλοκαίρι, για να μαλακώσει το χώμα και να  σπείρουν για την νέα σοδειά. Ήταν μια γιορτή  που ακόμα και σήμερα παραμένει μυστήρια. Και αυτό γιατί οι αρχαίοι μύστες στην Ελευσίνα, που συμμετείχαν στην καρδιά της γιορτής, τιμωρούνταν με θάνατο αν αποκάλυπταν τα μυστικά. Ενώ οι αρχαίοι συγγραφείς δεν έχουν γράψει σχεδόν τίποτα για τα Ελευσίνια Μυστήρια.
 Εκτός από γιορτή  ήταν και μια μυστηριακή τελετή. Η προέλευση των Ελευσίνιων Μυστηρίων χάνεται στο βάθος των αιώνων. Ξέρουμε μόνον όσα αποκαλύπτει η αρχαιολογική σκαπάνη και όσα προκύπτουν από τα ευρήματα των αρχαιολόγων. Αλλά και αυτοί δε συμφωνούν ακριβώς στις ερμηνείες.

Οι γιορτές ήταν δύο. Τα Μικρά Ελευσίνια και τα Μεγάλα. Τα Μικρά γιορτάζονταν έξω από το κέντρο της Αθήνας, «στους Αγρούς» και για την ακρίβεια κοντά στον Αρδηττό, στις όχθες του ποταμού Ιλισού. Ήταν η προετοιμασία για τα Μεγάλα τα οποία γίνονταν την επόμενη χρονιά.

Η γιορτή γινόταν προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης. Κατά κοινή παραδοχή, επρόκειτο για την ιερότερη και πιο σεβαστή τελετή από όλες τις γιορτές της αρχαίας Ελλάδας. Φαίνεται να έχουν ξεκινήσει από τη Σαμοθράκη και τα Καβείρια Μυστήρια τα οποία μεταφέρθηκαν στην Ελευσίνα από Θράκες αποίκους. Άρχισαν να αποκτούν μεγάλη φήμη κατά τον καιρό του Πεισίστρατου και έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους κατά το χρυσό Αιώνα του Περικλή.

Ο μύθος πίσω από την γιορτή

Κοινή είναι επίσης η παραδοχή για την γενεσιουργό ιστορία τους. Ο μύθος λέει ότι η θεά Δήμητρα (θεά της γονιμότητας και της γεωργίας), μετά την απαγωγή της κόρης της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, ή τον Άδη, τον θεό του κάτω κόσμου, τριγυρνούσε εδώ κι εκεί αναζητώντας τη. Περιπλανώμενη έφτασε στην Ελευσίνα. Μάλιστα, λέγεται ότι κοντά στην Καλλίχορο πηγή στην Ελευσίνα βρισκόταν ένας βράχος, η Αγέλαστος Πέτρα, στον οποίο κάθισε να ξεκουραστεί η Δήμητρα, και αργότερα γύρω από αυτόν οι γυναίκες της Ελευσίνας έψαλλαν ύμνους προς τη θεά.

Στην Ελευσίνα, η Δήμητρα φιλοξενήθηκε από τον βασιλιά Κελεό, που δεν γνώριζε όμως ποια ήταν. Η θεά ως ανταπόδοση της φιλοξενίας θέλησε να κάνει αθάνατο τον γιο του βασιλιά, με μία τελετουργία επάλειψης του σώματός του με αμβροσία, σε συνδυασμό με πέρασμα από τη φωτιά.

Στη διάρκεια της μυστηριακής αυτής τελετής, εμφανίστηκε η μητέρα του νεαρού και έπιασε την Δήμητρα να ασχολείται με το βασιλόπουλο. Γύρευε τί πέρασε από το μυαλό της, ωστόσο τρόμαξε, γιατί θεώρησε ότι η Δήμητρα σκόπευε να σκοτώσει το παιδί. Γι’ αυτό την έδιωξε από το παλάτι. Η Δήμητρα τότε φανέρωσε την πραγματική της ταυτότητα και διέταξε το βασιλιά να τη λατρεύουν στην Ελευσίνα. Καθόρισε η ίδια το χαρακτήρα των μυστηριακών τελετών προς τιμήν της, τα σεμνά όργια, που οδηγούσαν τους ανθρώπους σε ηθική ανύψωση, ευημερία και μακαριότητα. Η ίδια επίσης δίδαξε και στους κατοίκους την καλλιέργεια του σιταριού.

Οι τελετές λοιπόν φαίνεται ότι αναπαριστούσαν τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης από τον θεό του Κάτω Κόσμου, την αναζήτηση της θεάς Δήμητρας, την άνοδο της όμορφης κόρης από τον κόσμο των νεκρών, και την επανένωσή της με τη μητέρα της.  Τα Ελευσίνια Μυστήρια διαρκούσαν από έξι έως εννέα μέρες, ανάλογα με το πώς ερμηνεύει κανείς τις τελετές. Η έκτη ημέρα ήταν η κορύφωση των Μυστηρίων.

Οι τελετές

• Η 1η ημέρα – ο Αγυρμός
• Η 2η ημέρα – «Άλαδε Μύσται»
• Η 3η ημέρα – Με τις παπαρούνες
• Η 4η ημέρα – Επιδαύρια ημέρα
• Η 5η ημέρα – Των λαμπάδων
• Η 6η/7η ημέρα – Το Ίακχον και τα μυστικά του
• Η 8η ημέρα – Η πλημοχόη
• Η 9η ημέρα – Η επιστροφή

Την προηγούμενη της έναρξης των Μυστηρίων γινόταν η μεταφορά των ιερών αντικειμένων από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Τα ιερά αντικείμενα τοποθετούνταν σε κύστες και με συνοδεία πομπής από νέους των Αθηνών και από το ιερατείο της θεάς έφταναν στο Ελευσίνιο (τέμενος της Δήμητρας κάτω από την Ακρόπολη, προς τη μεριά της Αγοράς), όπου και στεγάζονταν.

Η 1η ημέρα – Ο Αγυρμός

Όσοι είχαν μυηθεί στα Μικρά Ελευσίνια συγκεντρώνονταν στην Ποικίλη Στοά της Αρχαίας Αγοράς έπειτα από πρόσκληση των ιερέων, εξ ου και η ημέρα ονομαζόταν αγυρμός ή και πρόρρησις. Κηρυσσόταν δηλαδή η επίσημη έναρξη των Μυστηρίων (πρόρρηση) από τον ιεροκήρυκα.
Η συμμετοχή στη γιορτή δεν προϋπέθετε τη μύηση, γι’ αυτό και η γιορτή προσείλκυε ανθρώπους από ολόκληρη την Ελλάδα που συνέρρεαν στην Αθήνα για να παρακολουθήσουν τα δρώμενα.

Η 2η ημέρα – «Άλαδε Μύσται»

Η δεύτερη ημέρα, που ήταν αφιερωμένη σε καθαρμούς, ονομαζόταν Άλαδε Μύσται, μάλλον από τη φράση με την οποία καλούνταν οι συμμετέχοντες. Με το σύνθημα «Άλαδε Μύσται», που σημαίνει «στη θάλασσα Μύστες», η ομάδα των Μυστών κατευθυνόταν σε πομπή , στο Φάληρο. Εκελι οι μύστες λούζονταν για να διώξουν τις αμαρτίες, ενώ θυσιάζονταν στον ίδιο τόπο μικροί χοίροι. Η δεύτερη ημέρα ήταν ένας εξαγνισμός.
Τελούνταν υπό την προεδρία του Βασιλέως (ήταν ένας άρχοντας της αρχαίας Αθήνας) και τεσσάρων άλλων που εκλέγονταν από τον δήμο των Αθηναίων. Η διαδικασία προσομοιάζει αρκετά με τη σύγχρονη χριστιανική τελετή των Θεοφανείων.

Η 3η ημέρα – Με τις παπαρούνες

Για την τρίτη ημέρα λίγα είναι γνωστά. Από τον Κλήμη της Αλεξάνδρειας μαθαίνουμε ότι ήταν ημέρα νηστείας κι ότι το απόγευμα λάμβανε χώρα γεύμα από άρτους φτιαγμένους από μέλι και σουσάμι. Δεν είναι σίγουρο αν υπήρχαν θυσίες. Πάντως υπήρχαν προσφορές ψαριών και άρτων από κριθάρι που φύτρωνε στο Ράριο Πεδίο, οι οποίες γίνονταν στο όνομα της Άχθειας Δήμητρας.
Ωστόσο, αυτή η προσφορά ίσως γινόταν παράλληλα με την «καλάθου κάθοδον», κατά την οποία μεταφερόταν από βόδια ένα καλάθι γεμάτο παπαρούνες και ρόδια, που σχετίζονταν με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη αντίστοιχα.
Σύμφωνα με μία άλλη εκτίμηση, την τρίτη ημέρα, ο βασιλιάς των Αθηνών προΐστατο θυσίας προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης. Η θυσία γινόταν στο Ελευσίνιο ιερό.

Η 4η ημέρα – Επιδαύρια ημέρα

Η τέταρτη ημέρα, που αποκαλούνταν Επιδαύρια, ήταν πρόσθετη για όσους είχαν προσέλθει καθυστερημένα. Λέγεται ότι προστέθηκε στον αρχικό αριθμό των ημερών, όταν ο Ασκληπιός ήρθε να πάρει μέρος στη μύηση από την Επίδαυρο, αλλά καθυστέρησε μια μέρα και οι Αθηναίοι πρόσθεσαν άλλη μια μέρα στη γιορτή για να μην τον δυσαρεστήσουν.
Κατά τη διάρκεια αυτής της 4ης ημέρας οι Μύστες έμεναν στα σπίτια τους, ενώ η πόλη της Αθήνας τιμούσε τον Ασκληπιό. Γυναίκες με καλάθια γεμάτα με ρόδια και παπαρούνες επάνω σε βοϊδάμαξα, σχημάτιζαν πομπή και γύριζαν μέσα στην πόλη.

Η 5η ημέρα – Των λαμπάδων

Την πέμπτη ημέρα, που αποκαλούνταν η των λαμπάδων ημέρα, οι μύστες με επικεφαλής τον δαδούχο κατευθύνονταν με πυρσούς στο ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, όπου και παρέμεναν για όλη τη νύχτα. Η πομπή αυτή, που συμβόλιζε την περιπλάνηση της θεάς για να βρει την κόρη της, ξεκινούσε με το άρμα του θεού Ίακχου να προηγείται.
Στάσεις γίνονταν κατά μήκος της (σημερινής) Ιεράς Οδού, σε διάφορα ιερά, για τέλεση θυσιών και απόδοση προσφορών. Οι κάτοικοι της Ελευσίνας τους περίμεναν στη γέφυρα του Κηφισού και τους υποδέχονταν με φωνές και περιγελάσματα («γεφυρισμοί»). Το βράδυ η πομπή έφθανε στην Ελευσίνα και τα ιερά αντικείμενα επανατοποθετούνταν στη θέση τους, στο άβατο δηλαδή του Τελεστηρίου. Η γιορταστική ατμόσφαιρα συντηρούνταν με ολονύκτιους χορούς. Οι μύστες έμεναν όλη τη νύχτα στο ναό.

Η 6η / 7η ημέρα – Το Ίακχον  και τα μυστικά του

Η 6η ημέρα, το Ίακχον, θεωρείται η ιερότερη. Το  άγαλμα του Ίακχου, γιου της Περσεφόνης και του Χθόνιου Δία, στολισμένο με μυρτιές και με ένα δαυλό στο χέρι του, μεταφερόταν από το ναό του Ίακχου με φωνές και με τραγούδια, κατά μήκος της Ιεράς Οδού, που συνέδεε τον Κεραμικό με το Θριάσιο Πεδίο. Κατά την πορεία αυτή ακούγονταν κατά το έθιμο οι «γεφυρισμοί», χοντροκομμένα αστεία, στη γέφυρα του Κηφισού. Τα αστεία αυτά ήταν συμβολικά και αναφέρονταν στην Ιάμβη της Ελευσίνας, η οποία με τα αστεία της κατάφερε να κάνει τη Δήμητρα να γελάσει, όταν θλιμμένη έψαχνε την κόρη της.

Την πομπή ακολουθούσε μεγάλο πλήθος συμμετεχόντων και θεατών, το οποίο, κατά τον Ηρόδοτο, έφτανε τους 30.000 κατά μήκος της Ιεράς Οδού.  Αν και για την έκτη ημέρα περιγράφονται με ακρίβεια οι γιορτές, η ουσία της έκτης ημέρας, είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστη. Τη νύχτα, οι μύστες παρέμεναν στην Ελευσίνα, ενώ οι υπόλοιποι, επισκέπτες και αμύητοι, διώχνονταν από έναν κήρυκα. Πιστεύεται ότι οι μύστες έπιναν τον κυκεώνα στο αποκορύφωμα των Μυστηρίων για να σπάσουν την ιερή αποχή από το φαγητό και το ποτό. Ο κυκεώνας ήταν ένας ζωμός από νερό, κριθάρι και βότανα. Λέγεται ότι ανάμεσα στα βότανα ήταν και το φλισκούνι.

Οι Μύστες επαναλάμβαναν τον όρκο εχεμύθειας των Μικρών Ελευσινίων, περνούσαν από νέο εξαγνισμό και οδηγούνταν από το μυσταγωγό στο Τελεστήριον. Φαίνεται πως η τελετή χωριζόταν σε τρία τμήματα:

• Τα δρώμενα, κατά τα οποία γινόταν αναπαράσταση της ιστορίας της Δήμητρας και της Περσεφόνης, καθώς και της αρπαγής της τελευταίας από τον Θεός του Κάτω Κόσμου, και της περιπλάνησης της μητέρας της για να τη βρει.
• Τα δεικνύμενα, όπου ο Ιεροφάντης έμπαινε στο Ιερό και έβγαινε λίγο αργότερα με τα Ιερά αντικείμενα των δυο θεοτήτων, τα οποία πρόβαλλε στους μυημένους, και τα λεγόμενα, συμβολικές φράσεις των μυστών.
• Η εποπτεία. Ήταν ο ύψιστος βαθμός μύησης. Κατά μία άποψη ήταν ξεχωριστή ημέρα -η έβδομη. Κεντρικό σύμβολο της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο φυλασσόταν στο άδυτο του Τελεστηρίου και αφού θεριζόταν τελετουργικά από τον ιεροφάντη, επιδεικνυόταν στους πιστούς ως σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της Μητέρας Γης.

Οι αρχαίοι συγγραφείς αποφεύγουν να δώσουν περισσότερες λεπτομέρειες. Άλλωστε ως γνωστόν, όποιος συμμετείχε στα Μυστήρια και αποκάλυπτε κάτι από την τελετή τιμωρούνταν με θάνατο.

Πάντως όλο και κάτι έχει φτάσει στις μέρες μας. Φαίνεται ότι η καθαυτό μύηση γινόταν την 6η ημέρα. Το περιεχόμενο της τελετής μύσης παραμένει μέχρι σήμερα επτασφράγιστο μυστικό. Πολλές εικασίες έχουν γίνει, αλλά το μόνο που μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε είναι αυτό για τους Μύστες και τον κυκεώνα. Φαίνεται επίσης ότι εκτός από τα δρώμενα που παρακολουθούσαν, άκουγαν και κάποιες μυστικές φράσεις.  Το τέλος της μύησης σηματοδοτούσε η θέαση των ιερών αντικειμένων, που φυλάσσονταν σε ξεχωριστό χώρο μέσα στο Τελεστήριο.

7. Η 8η ημέρα – Η πλημοχόη

Ήταν η ημέρα της τελετής της πλημοχόης (είδος πήλινου αγγείου). Οι μυημένοι έχυναν νερό από μια πλημοχόη δύο φορές, μία φορά προς την ανατολή και μία προς την δύση. Παράλληλα έλεγαν  κάποιες γονιμικές επικλήσεις. Ζητούσαν από τις θεϊκές δυνάμεις να βρέξει και να γονιμοποιηθεί η γη. Οι ακριβείς φράσεις πάντως παραμένουν μυστικές.

8.  Η 9η ημέρα – Η επιστροφή

Οι Μύστες έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής στην Αθήνα. Αντίκρυζαν πλέον τη ζωή και το θάνατο με διαφορετικό μάτι, πιο αισιόδοξοι και με αναπτερωμένο ηθικό.  Τα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνταν συνεχώς έως την εποχή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μεγάλου. Αυτός το 392 μ.Χ. με το γνωστό διάταγμά του επέβαλε το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών. Ήθελε να καταστείλει κάθε αντίσταση αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η σημασία τους

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήθελαν να συμφιλιώσουν τον άνθρωπο με τον θάνατο και με την προσδοκία της ζωής μετά το θάνατο. Η ουσία των Ελευσίνιων Μυστηρίων παραμένει άγνωστη. Ούτε τα ιερά αντικείμενα είναι γνωστά. κι ας τα περιέφερε ο Ιεροφάντης ενώπιον των μυημένων στο αποκορύφωμα της τελετής. Εικάζεται πως ήταν αρχαϊκά αγαλματίδια και σύμβολα πιθανότατα της Δήμητρας και της Κόρης. Η μυστικότητα που επιβαλλόταν μεταξύ των μυημένων στηρίζεται σε βάσεις θρησκευτικές και πολιτικές.

Όσο διαρκούσαν τα Ελευσίνια Μυστήρια κανείς δεν μπορούσε να συλληφθεί για καμιά κατηγορία. Ο Λυκούργος εισήγαγε νόμο να μη χρησιμοποιούνται πολυτελή άρματα κατά την πομπή προς την Ελευσίνα, γιατί θεωρήθηκε από κάποιους ότι θα ήταν πρόκληση για το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλεως.

Όσον αφορά την πραγματική φύση των γεγονότων των Ελευσίνιων, υπάρχουν δυο διαφορετικές θεωρίες. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι ιερείς παρουσίαζαν τη μεταθανάτια ζωή μέσω διαφόρων ιερών αντικειμένων και της έντονης εναλλαγής φωτός και σκοταδιού. Άλλοι θεωρούν ότι η ισχύς και η «μακροζωία» των Ελευσίνιων οφείλεται στο ότι η εμπειρία για κάθε μυημένο ήταν εσωτερική. Αλλά εδώ μπορεί να υπήρχε και κάποιου είδους, εξωτερική, τεχνική βοήθεια. Από κάποια ουσία, ίσως κάτι σαν παραισθησιογόνο, ή τέλος πάντων κάποια ψυχοενεργή ουσία την οποία περιείχε ο κυκεώνας.