ΚΩΣ ΚΑΙ ΝΊΣΥΡΟΣ ΈΝΑΝ ΑΙΏΝΑ ΠΡΙΝ...

Μελέτη για την Κω και το Πολύνησο της Νισύρου[Στρογγυλή, Γυαλί,

Νίσυρο, Κανδελιούσα] των Γερμανών πανεπιστημιακών καθηγητών Dr. Felix Plieninger και Dr. Karl Sapper, αρχές του προηγούμενου αιώνα. 

Κλίμα και υδρογραφία

Δυστυχώς δεν υπάρχουν μακροχρόνιες μετεωρολογικές παρατηρήσεις από την Κω. Ο R. Herzog είχε παρατηρήσεις που έγιναν κατά τις ανασκαφές του, αλλά ήταν πολύ σύντομες και σε ορισμένες περιπτώσεις μη συστηματικές, ώστε να μην επιτρέπουν κανένα χαρακτηρισμό του κλίματος. 

Για να πάρετε μια ιδέα, πρέπει να καταφύγετε σε έναν γειτονικό σταθμό: οι εκπομπές στα Χανιά στην Κρήτη δείχνουν θερμοκρασίες Ιανουαρίου και Ιουλίου 11,0 και 25,0° και ετήσιο μέσο όρος 18,2: υπάρχουν σημαντικές βροχοπτώσεις μόνο τους μήνες Νοέμβριο έως Φεβρουάριο (171, 143 , 105, 100 mm); Οι γειτονικοί μήνες εξακολουθούν να έχουν μικρή βροχόπτωση, από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο είναι σχεδόν χωρίς βροχή. Βροχόπτωση το έτος 634 mm. Τα νούμερα για την Κω είναι πιθανό να είναι παρόμοια, αν και οι θερμοκρασίες είναι πιθανό να είναι ελαφρώς χαμηλότερες και, λόγω της εγγύτητας με την ηπειρωτική χώρα, πιο ακραίες. Όμως τα μεσαία άκρα σίγουρα δεν πλησιάζουν αυτά της Σμύρνης (39,6 και 4,4). Ωστόσο, δεδομένου ότι οι μέσες θερμοκρασίες μειώνονται αρκετά γρήγορα με την αύξηση του υψομέτρου στο Αιγαίο και σημαντικά υψόμετρα είναι αρκετά διαδεδομένα στην Κω και τη Νίσυρο, ο παγετός δεν εμφανίζεται σπάνια σε σημαντικές εκτάσεις. 

Οι ψηλότερες κορυφές της Κω παρουσιάζουν επίσης κατά καιρούς χιόνι την άνοιξη. Όταν η θερμοκρασία ανέβει ξανά μετά τη χειμερινή ζέστη, θα υπάρχουν βλαστάρια και πράσινο παντού στα σιτηρά της πεδιάδας, καθώς και στις ρωγμές στα βράχια των βουνών, αφού το έδαφος είναι πολύ υγρό από τη χειμερινή βροχόπτωση. αλλά με την ξηρή ζέστη του καλοκαιριού η βλάστηση μαραίνεται όλο και περισσότερο. 

Οι πλαγιές και οι πεδιάδες εμφανίζονται καστανοκόκκινες ή κιτρινωπές, ενώ το έντονο πράσινο εμφανίζεται μόνο σποραδικά μέσα από οπωροφόρα δέντρα, πλατάνια κ.λπ. σε κήπους και κατά μήκος των ρεμάτων. 

Τα βουνά ευνοούνται έναντι των πεδιάδων επειδή συχνά δέχονται βροχοπτώσεις από καταιγίδες, ακόμη και το καλοκαίρι, και επομένως μπορούν να θρέψουν βιώσιμα τις πηγές και τα ρέματα. Φυσικά, η καταστροφή των αρχικά πλούσιων δασών των βουνών, τα οποία ήταν ακόμη σημαντικά στη δεκαετία του 1870, μείωσε σημαντικά αυτό το πλεονέκτημα, καθώς οι βροχοπτώσεις που πέφτουν τώρα στραγγίζονται πολύ γρήγορα. 

Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ακόμη ακριβείς καταγραφές των υπολειμμάτων των ρωμαϊκών αγωγών ύδρευσης, επομένως δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την προηγούμενη παροχή πόσιμου νερού στα κύρια σημεία του νησιού και επομένως δεν υπάρχει πραγματική ιδέα για την ποσότητα. 

Σε κάθε περίπτωση, η μείωση του διαθέσιμου νερού την ξηρή περίοδο είναι σημαντική και γίνεται ολοένα και πιο έντονη με τη σταδιακή καταστροφή των τελευταίων υπολειμμάτων του δάσους. Το 1904 υπήρχαν ακόμη αρκετά δάση στα βουνά του Χριστού[Οροσειρά Δίκαιου]. 

Το 1907, ο Plieninger συνάντησε καυστήρες κάρβουνου στα βουνά που έπαιρναν το τελευταίο κομμάτι ξύλου ... Πιστεύει ότι αυτό το επάγγελμα μπορεί να έχει εγκαταλειφθεί στο μεταξύ λόγω έλλειψης υλικού. Η χρήση καύσης για βοσκότοπους, όπως η αιγοτροφία, αποτρέπει επίσης την επανεμφάνιση της δασικής βλάστησης. Ως αποτέλεσμα, τα άγρια ​​δέντρα μπορούν να παρατηρηθούν μόνο σποραδικά (βελανιδιές, λεύκες, πεύκα, άρκευθοι), ενώ οι θαμνώδεις με μόνο απομονωμένους θάμνους είναι πιο διαδεδομένοι και επικρατούν ρείκια, ποώδη και θαμνώδεις περιοχές. Ο τρόπος με τον οποίο έχουν δημιουργηθεί προστατευτικά δασών μικρών θάμνων στην Αγία Πόκου και κάτω από την κορυφή. Λόγω των ανεπαρκών βροχοπτώσεων, της έλλειψης δασών και της έντονης εξάτμισης, που καταστρέφει τα επιφανειακά ύδατα, πρέπει να περιγραφεί ως ευλογία για την περιοχή μας είναι ότι μεγάλο μέρος του καλύπτεται στην επιφάνεια από υδατοπερατούς τύπους πετρωμάτων, ώστε η βροχόπτωση να μην τρέχει και να εξατμίζεται πολύ γρήγορα, ενώ σε μικρό βάθος υπάρχουν αδιαπέρατοι σχηματισμοί και η διαφυγή του νερού που έχει διεισδύσει με τη μορφή πηγών και απορροής με τη μορφή ρεμάτων. Το οροπέδιο και το δυτικό τμήμα της οροσειράς Χριστός επιδεικνύουν αυτές τις τυχερές συνθήκες σε εξαιρετικό βαθμό: αλλά το δεύτερο εξακολουθεί να προτιμάται από το πρώτο λόγω κάπως βαρύτερου καλοκαιριού λόγω κατακρήμνισης. 

Οι αμιγώς ηφαιστειακές περιοχές της Νισύρου και των γειτονικών της νησιών καθώς και η λιπαριτική περιοχή της χερσονήσου της Κεφάλου είναι πολύ λιγότερο ευνοϊκές γιατί εδώ η διαπερατότητα παραμένει μέχρι τα μεγαλύτερα βάθη, επομένως οι πηγές είναι πολύ αραιές και σε ορισμένες περιπτώσεις εμφανίζονται μόνο κοντά στο θαλάσσιο επίπεδο. Λείπουν επίμονες ροές. Συγκριτικά, οι λιγότερο διαπερατοί ή μη διαπερατοί σχηματισμοί, όπως αυτοί που βρίσκονται στη νότια πλαγιά των βουνών του Χριστού, αποδεικνύονται ευνοϊκότεροι, καθώς παρέχουν τουλάχιστον πολυετείς πηγές σε μεγαλύτερους αριθμούς, αν και φυσικά απαντώνται μόνο σποραδικά κατά τη διάρκεια του ξηρού καλοκαιριού . 

Η απότομη διαίρεση του έτους σε ξηρή και βροχερή περίοδο προκαλεί φυσικά πολύ έντονες αντιθέσεις στη ροή του νερού των πηγών και των ρεμάτων (μεγαλύτερα ποτάμια δεν μπορούν να αναπτυχθούν στα μακρόστενα νησιά). 

Στη Νίσυρο και στα γειτονικά της νησιά δεν υπάρχουν καθόλου ρέματα. Μόνο την περίοδο των βροχών αναπτύσσονται μικρά, βραχείας διάρκειας υδάτινα ρεύματα. Στην Κω, από την άλλη, στη λιπαριτική περιοχή της χερσονήσου της Κεφάλου, αρκετά ρέματα λειτουργούν ως αγωγοί εκφόρτωσης κατά την περίοδο των βροχών. Φυσικά, είναι στεγνά κατά το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου. Στη χώρα του οροπεδίου και στη βόρεια πλαγιά της Ανατολικής Κω πολλά ρέματα συνεχίζονται όλο το χρόνο, τουλάχιστον μέχρι μια ορισμένη απόσταση από την πηγή τους αλλά μόνο την εποχή των βροχών ρέουν απευθείας στη θάλασσα. Το ξηρό καλοκαίρι στεγνώνουν πολύ πριν φτάσουν. 

Πηγές

Οι πηγές εξακολουθούν να είναι ως προς τη γεωγραφική κατανομή, την προέλευσή τους και την παραγωγικότητά τους ανεπαρκώς διερευνημένες.

Ως αποτέλεσμα των εκρηκτικών επιρροών, αρκετά από αυτά περιέχουν θειικό ή ανθρακικό οξύ, τα οποία ήταν πολύ διάσημα στην αρχαιότητα για τις θεραπευτικές τους δυνάμεις. 

Υπάρχουν επίσης αρκετά ιαματικά λουτρά τόσο στην Κω (και στις δύο πλευρές της οροσειράς του Χριστού) όσο και στη Νίσυρο. Ο Gorceix αναφέρει (σύμφωνα με τον Neumayr σελ. 225) ένα ιαματικό λουτρό πλούσιο σε επιτραπέζιο αλάτι και εναπόθεση μικρής πυροσυσσωμάτωσης στη νότια άκρη του βουνού, το οποίο έφτασε τους 52°C τον Δεκέμβριο παρά τη σημαντική προσθήκη βρόχινου νερού. 

Παρά την ελαφρώς διαφορετική τοποθεσία, αυτό που πιθανώς εννοείται είναι τα ιαματικά λουτρά της Αγίας Ειρήνης ή της Πίσω Θέρμης, περίπου 1 χλμ ανατολικά από το κτίριο διοίκησης των λατομείων μαρμάρου ακριβώς στη νότια ακτή, την θερμοκρασία των οποίων βρήκα στους 54°C στις 30 Σεπτεμβρίου 1904. 

Στις 8 Σεπτεμβρίου 1907, ο Plieninger, από την άλλη, κατάφερε να καταγράψει μόνο 38°C η οποία έρεε πιο αδύναμο. (Βλ. σελίδα 214 παραπάνω, όπου αναφέρονται και άλλα ιαματικά λουτρά.) 

Πηγάδι του Μιαούλη

Τα γειτονικά νησιά της Νισύρου δεν έχουν πηγές, με εξαίρεση τη Στρογγύλη που έχει ασθενή πηγή. Το Γυαλί δείχνει επίσης, εκτός από την ήδη αναφερθείσα υποθαλάσσια ιαματική πηγή νότια του ισθμού, μια στέρνα με καλό νερό στον ισθμό (που ονομάζεται «Πηγάδι του Μιαούλη» επειδή ο Έλληνας ήρωας της θάλασσας Μιαούλης λέγεται ότι κάποτε τροφοδότησε τον στόλο του με νερό εδώ). 

Αβδελολίμνη,Λάμπες Κω-Κρατήρας Νισύρου

Αξίζει να αναφερθεί μια ορεινή λίμνη ψηλά στην Πιπεριά[Αβδελολίμνη], η οποία στεγνώνει τα μέσα του καλοκαιριού, αλλά κατοικείται από πολλές χελώνες του γλυκού νερού την άνοιξη.

Επίσης η αλμυρή παραλιακή λίμνη της Αλυκής (μικραίνει το καλοκαίρι και μετά σχεδόν αδειάζει, μόνο με μια πολύ ρηχή τεχνητή τάφρο που συνδέεται με τη θάλασσα), καθώς και το λιμάνι των ιστιοφόρων πλοίων της Κω, στις πεδιάδες κοντά στο Kumburnu[Κούμπουρνο] σχηματίζονται κάθε χρόνο προσωρινές λίμνες ("Λάμπη") ποικίλου μεγέθους και περιγράμματος, που εξαφανίζονται την ξηρή περίοδο και στο ακρωτήριο Ψαλίδι (Λούρος στον ναυτικό χάρτη). 

Στο δάπεδο του μεγάλου κρατήρα της Νισύρου, στο μεγαλύτερο από τα δύο κοιλώματα κρατήρα στο νότο, σχηματίζεται μια μικρή λίμνη λάσπης κατά την περίοδο των βροχών, η οποία κατά καιρούς δέχεται εισροή από διαφορετικές πλευρές, ενώ το βαθύτερο τμήμα του βόρειου τμήματος του κρατήρα είναι μια προσωρινή, σίγουρα και λασπώδης λίμνη στην οποία ρέει ένα ρυάκι, που ούτως ή άλλως διαρκεί μόνο για λίγο.

Πληθυσμός και οικονομία

Ενώ δεν έχουμε τίποτα να πούμε για τις ιδιαιτερότητες της αρχικής χλωρίδας και πανίδας, θα πρέπει να γίνουν μερικά σχόλια για τον πληθυσμό και τις οικονομικές τους συνθήκες. Η Κως κατοικήθηκε από Δωριείς στην αρχαιότητα (ποιοι ήταν οι κάτοικοι της προμυκηναϊκής πόλης στα δυτικά δεν είναι βέβαια γνωστό!) και έπαιξε ρόλο τους τελευταίους αιώνες π.Χ. ως έδρα διάσημης ιατρικής σχολής, ως λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κέντρο καθώς και μέσω των εμπορικών προϊόντων της (αλοιφές, κρασί, ρητίνη, μεταξωτό ύφασμα) έπαιξε σεβαστό ρόλο.

Παρεμπιπτόντως,  ο Plieninger μπόρεσε να ανακαλύψει ακολουθώντας ότι το Ασκληπιείο τροφοδοτούνταν από την πηγή Βουρίνα, όχι από από ιαματικό νερό. Ωστόσο, ο Plieninger πιστεύει ότι είναι ξεκάθαρο ότι η τροφοδοσία είχε πραγματοποιηθεί παλαιότερα από το Κόκκινο Νερό . [W. H. Paton and R. 1. Hicks: The Inscriptions of Cas, Oxford 1891; Εισαγωγή: Ιστορία της Γ IX-XLVIII].

Από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ανήκε διαδοχικά στη Μακεδονία, την Αίγυπτο, την Ρόδο, την Αυτοκρατορία των Μιθριδατών, τη Ρώμη και το Βυζάντιο έως ότου κατακτήθηκε το 1204. 

Αφού ήρθαν στη Ρόδο οι Ιππότες, αφού είχαν μετακομίσει από την Κύπρο στη Ρόδο, την κατέλαβαν το 1315. Εκεί ίδρυσαν μία από τις σημαντικότερες μονάδες του τάγματος: το 1453 οι Τούρκοι κατέστρεψαν το νησί. 

Στις 8 Οκτωβρίου 1493, ένας φοβερός σεισμός το έπληξε και το 1623 περιήλθε στην τουρκική κυριαρχία, υπό την οποία παρέμεινε μέχρι την Ιταλική κατοχή το 1911. 

Για τη Νίσυρο, οι ιστορικές πηγές είναι πολύ πιο αραιές. Δεδομένης της ελάσσονος σημασίας της, δεν απαιτείται περαιτέρω εξήγηση. Το μόνο ερώτημα για εμάς σε αυτό το σημείο είναι ποια ιστορικά στοιχεία ήταν σημαντικά για τη σημερινή εμφάνιση και δραστηριότητα της περιοχής. 

Παλαιά ελληνικά κτίρια διαφόρων ειδών στην Κω, τη Νίσυρο και τα γειτονικά τους νησιά (συμπεριλαμβανομένης Ακρόπολης πάνω από το Μανδράκι), πανίσχυρα απομεινάρια αγωγών νερού από τη ρωμαϊκή εποχή, τεράστια κάστρα του Αγίου Ιωάννη (Κως και Αντιμάχεια, Παλιό Πυλί) και μικρότερα μεσαιωνικά κάστρα (Κως και στη Νίσυρο). 

Οθωμανική περίοδος

Η τουρκική περίοδος άλλαξε λίγο το τοπίο με τους μιναρέδες της και μια σειρά από μελαγχολικά μωαμεθανικά νεκροταφεία. Ο πληθυσμός παρέμενε πάντα σε μεγάλο βαθμό ελληνικός. Η τουρκική κυριαρχία είχε μια συντηρητική επίδραση στη μοναδικότητά τους: ενώ οι κάτοικοι των ελληνικών Κυκλάδων δείχνουν ελάχιστη ιδιαιτερότητα στα κοστούμια τους, παλιές παραδοσιακές φορεσιές έχουν διατηρηθεί στην Κω και ακόμη περισσότερο στη Νίσυρο και στις υπόλοιπες Σποράδες. 

Οι άνδρες φορούν συχνά ζαρωμένα σκούρα ρούχα, πράσινες ζώνες, κόκκινες μαντίλες, ριγέ πουκάμισα κ.λπ., οι γυναίκες φορούν χρωματιστές (καφέ, κόκκινες) φούστες, λευκά πουκάμισα (στη Νίσυρο μερικές φορές με κόκκινο), συν ένα είδος ανοιχτόχρωμου δέρματος με κάλτσες ,παπούτσια που μοιάζουν με μοκασίνια πάνω τους. 

Στην Κω, όμως, το καλοκαίρι βλέπεις συχνά γυναίκες στο σπίτι και στο χωράφι να φορούν μόνο μαντίλες, λινά λευκά πουκάμισα και παντελόνια, ειδικά στην Κέφαλο, κατά τα άλλα πολύχρωμα. 

Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων είναι αγρότες, στην πόλη είναι έμποροι, κουρείς, ξενοδόχοι, μέλη των ελεύθερων επαγγελμάτων, εργάτες κάθε είδους. Εκτός από τους Έλληνες, οι Τούρκοι παίζουν διόλου ευκαταφρόνητο ρόλο, ειδικά στην πρωτεύουσα Κω, αλλά και στο γειτονικό Κερμετέ και στην Κέφαλο (περίπου 10 οικογένειες εκεί). 

Οι Τουρκάλες είναι άμεσα αναγνωρίσιμες από τα καλύμματα του προσώπου τους. Στην Κέφαλο, όμως, το έθιμο είχε μικρή απήχηση και στις Ελληνίδες, καθώς συχνά κάλυπταν το κάτω μέρος του προσώπου τους. 

Στο βαθμό που οι Τούρκοι δεν εργάζονται στη διοίκηση ή ως στρατιώτες ή χωροφύλακες στο νησί, είναι σε μεγάλο βαθμό τεχνίτες. Εκτός από τους Τούρκους που κατοικούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, στα τέλη του 19ου αιώνα μεγάλος αριθμός οικογενειών μωαμεθανών που είχαν μεταναστεύσει από την Κρήτη κατά τις κρητικές εξεγέρσεις (δηλαδή πολλοί μαύροι) εγκαταστάθηκαν έξω από την πόλη της Κω. 

Τέλος, κάποια άτομα από τον πληθυσμό μπορούν να ονομαστούν Εβραίοι. Φυσικά δεν υπάρχουν πλέον μεγάλοι τραπεζίτες, όπως τον 1ο αιώνα π.Χ την εποχή που η Κως βρισκόταν στον κύριο δρόμο μεταξύ Βυζαντίου και Αλεξάνδρειας, αλλά και μικροέμποροι, κάποιοι χωροφύλακες. 

Η πιο συχνά χρησιμοποιούμενη γλώσσα στην Κω και τη Νίσυρο είναι η ελληνική, της οποίας η διάλεκτος είναι αρκετά διαφορετική από αυτή της γειτονικής Καλύμνου, με αποτέλεσμα η επικοινωνία μεταξύ των δύο μερών να προκαλεί κάποια δυσκολία. Στις αρχές μιλούσαν και τουρκικά. 

Οι Εβραίοι μιλούν ισπανικά μεταξύ τους γιατί είναι απόγονοι των Εβραίων που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία τον 15ο αιώνα (Spagrniolen). Συνδέονται πολύ στενά και υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον όποτε είναι δυνατόν, και ήταν επίσης χρήσιμοι για μένα ως ισπανόφωνο άτομο από κάθε άποψη. (Παρά τον μακρύ χωρισμό από τη γλωσσική τους πατρίδα, τα ισπανικά τους έχουν αλλάξει ελάχιστα, έτσι ώστε η επικοινωνία να είναι εύκολη.) 

Τέλος, τα γαλλικά, στα οποία οι μορφωμένοι Έλληνες γνωρίζουν κυρίως, έχει κάποια σημασία. (Ο Έλληνας γιατρός που ζούσε στην Κω, για παράδειγμα, είχε σπουδάσει στο Παρίσι εκτός από την Αθήνα.) 

Σε θρησκευτικούς όρους, ο πληθυσμός χωρίζεται σε Μωαμεθανούς (Τούρκους και Κρητικούς) και Ορθόδοξους (Έλληνες). Η έλλειψη σημασίας των μωαμεθανών εκφράζεται ξεκάθαρα στο γεγονός ότι τζαμιά υπάρχουν μόνο στην Κω και το Κερμετέ, ενώ υπάρχει εκπληκτικά μεγάλος αριθμός ορθόδοξων εκκλησιών, μοναστηριών και παρεκκλήσια, μερικά από τα οποία έχουν όμορφη αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική προσαρμογή στο τοπίο. 

Η Κως είναι η έδρα ενός ορθόδοξου αρχιεπισκόπου, ο οποίος διατηρούσε το ληξιαρχείο στην Τουρκική περίοδο, ρύθμιζε κληρονομιές κ.λπ. Κατά την Τουρκοκρατία τη διοίκηση διοικούσε ένας Καϊμακάμης και στη Νίσυρο ένας Μουϊντίρ. Μικρή φρουρά βρισκόταν στην Κω, στην Κέφαλο και στο Μανδράκι. Με διαφορά ο σημαντικότερος οικισμός της περιοχής είναι η πόλη της Κω με το υπέροχο μεσαιωνικό κάστρο (στο οποίο δεν επιτρεπόταν η είσοδος των Τούρκων). 

Το αστικό τοπίο μέσα στα τείχη της πόλης είναι εξ ολοκλήρου μεσαιωνικό και παρουσιάζει έναν λαβύρινθο από σοκάκια. Αξιόλογο μνημείο της φύσης είναι ένας αρχαίος πλάτανος με φαρδιά, κλαδιά στην Κω, κάτω από τον οποίο, σύμφωνα με την απίθανη υπόθεση των ιθαγενών, λέγεται ότι καθόταν ο Ιπποκράτης.

Βρίσκεται στην πλατεία μπροστά από το οχυρό και το τζαμί, περιτριγυρισμένο από δέντρα, όπου κάποιος είχε συνηθίσει να βλέπει Τούρκους και Έλληνες να παίζουν σκάκι και να καπνίζουν ναργιλέ. Γύρω από την πόλη εκτείνονται εκτεταμένα προάστια και κήποι με αμπέλια, καλλιέργεια πεπονιών, φοίνικες και πολλά άλλα οπωροφόρα δέντρα, όπως ελιές, συκιές, πορτοκαλιές και λεμονιές. 

Ο πολεοδομικός χαρακτήρας των κτιρίων και η ενότητα του οικισμού φαίνεται και στο Μανδράκι, το οποίο εν μέρει βρίσκεται στη στενή, επίπεδη άκρη της ακτής, εν μέρει τα πρώτα υψώματα της περιοχής υψώνονται κάτω από την Ακρόπολη, τον Εμπορειό με το παλιό του κάστρο (το χωριό είναι κολλημένο με τόλμη σε βράχους από ανδεσίτη, που... προεξέχουν από την πλευρά του κρατήρα) και τα Νικιά στη Νίσυρο καθώς και η Αντιμάχεια με τις μεγάλες εκκλησίες και η Κέφαλος με τα όμορφα ερείπια του παλιού κάστρου στην Κω. 

Τα περισσότερα από τα χωριά της Κω , ειδικά εκείνα στην πλούσια σε νερό βόρεια άκρη της οροσειράς του Χριστού στο ύψος των τριτογενών προπόδων, είναι ευρέως απλωμένα με τους κήπους τους, τα οπωροφόρα δέντρα τους, τα οποία σε ορισμένα σημεία περιλαμβάνουν τα γραφικά τους κυπαρίσσια, τα τοπία τους , διάσπαρτα πεύκα , λεύκες, πλατάνια και βελανιδιές. Η συντριπτική πλειοψηφία των σπιτιών έχει εντελώς επίπεδη στέγη και μόνο έναν όροφο με ένα ή δύο δωμάτια. Οι τοίχοι είναι συνήθως ασβεστωμένοι, τα παράθυρα των τουρκικών σπιτιών είναι με κάγκελα. Στο κοντινό και μακρινό περιβάλλον της πόλης της Κω διακρίνονται ψηλές εξοχικές κατοικίες με πυργόμορφη κατασκευή με την είσοδο πάνω από το ύψος του ορόφου (ο λεγόμενος «πύργος»), που κάποτε χρησιμοποιήθηκαν για άμυνα. Τα χωριά καταλαμβάνουν πολύ χώρο σε σχέση με τον πληθυσμό τους σε πολύ μεγάλη έκταση.

Πίσω από το Παλιό Πυλί υπάρχουν ερείπια μεγάλου οικισμού· σύμφωνα με τους ντόπιους, λέγεται ότι εγκαταλείφθηκε λόγω της πανώλης και λόγω αμοιβαίας δίωξης μεταξύ Χριστιανών και Μωαμεθανών.

Δεν γνωρίζω τον συνολικό αριθμό των κατοίκων της Κω και της Νισύρου· το Mediterranean Pilot 1900 and the Sailing Handbook for the Mediterranean, Μέρος V: The Levant (Βερολίνο 1906), αναφέρουν περίπου 9.500 κατοίκους για το πρώτο και περίπου 2.500 για το τελευταίο· ο αριθμός τους θα έχει αυξηθεί αρκετά στο μεταξύ, αν και ο αριθμός των παιδιών δεν τείνει να είναι μεγάλος, αφού οι χριστιανοί άνδρες μερικές φορές παντρεύονται πολύ αργά, και υπάρχουν πολλές παιδικές ασθένειες. Η κατανομή του πληθυσμού στην περιοχή είναι εξαιρετικά άνιση. Από τα μικρά νησιά, μόνο η Κανδελιούσα (που δεν λήφθηκε υπόψη εδώ λόγω της μεγαλύτερης απόστασής της) κατοικείται μόνιμα επειδή έχει φάρο. 

Η Στρογγυλή εξακολουθεί να χρησιμοποιείται τακτικά για μερικές εβδομάδες κάθε χρόνο, τα άλλα νησιά ανοιχτά της Νισύρου επισκέπτονται μόνο περιστασιακά και (ιδιαίτερα το Γυαλί) αξιοποιούνται επίσης κάπως (σπογγαλιεία, εξόρυξη λίθων για το Μανδράκι· ασβέστης μεταφέρεται από την Κανδελιούσα στη Νίσυρο για οικοδομικούς σκοπούς). 

Στην Κω και τη Νίσυρο, η πληθυσμιακή πυκνότητα στις επιμέρους περιοχές των νησιών ποικίλλει σημαντικά. Η αριθμητική αναπαράσταση αυτών των συνθηκών δεν είναι δυνατή λόγω έλλειψης στατιστικών εγγράφων, αλλά η οπτική επιθεώρηση επιτρέπει σε κάποιο βαθμό τον χαρακτηρισμό των διαφόρων επιπέδων πυκνότητας πληθυσμού, ενώ ταυτόχρονα μπορούν να θιγούν εν συντομία οι συνθήκες οικισμού. Αρκετά ισχυρή συγκέντρωση πληθυσμού σημειώθηκε στα δύο λιμάνια της Κω και του Μανδρακίου, τα οποία, αν και πολύ διαφορετικά ως προς τον πληθυσμό, μπορεί να έχουν περίπου την ίδια αναλογία με τον συνολικό πληθυσμό του νησιού τους (υπολογίζεται σε περίπου 1:3 ή 4)). 

Το γεγονός ότι η πρωτεύουσα του νησιού της Κω (ιδρύθηκε το 366 π.Χ.) βρίσκεται στο ανατολικό άκρο εξηγείται από την ύπαρξη ενός καλού αγκυροβολίου μπροστά από την πόλη και από την ευνοϊκή θέση σε πολυσύχναστο σημείο από την αρχαιότητα. [Arch, Ane. 1901, 8. 135] ο πληθυσμός της πόλεως Κω ανέρχεται ακόμη και σε 4000 περίπου ψυχές. Επιπλέον, στην ανάπτυξη της πόλης συνέβαλε και το γεγονός ότι βρίσκεται στη μεγάλη, εύφορη αλλουβιακή πεδιάδα της βόρειας Κω, που είναι ο σιτοβολώνας του νησιού, αλλά κατά τα άλλα είναι αραιοκατοικημένη λόγω του υψηλού κινδύνου ελονοσίας. Το γεγονός ότι η πόλη ήταν οχυρωμένη κατά τον Μεσαίωνα μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι αυτό ήταν το μόνο καλύτερο λιμάνι στο νησί, ενώ τα άλλα μέρη του νησιού είναι δύσκολα προσβάσιμα από τη θάλασσα, εν μέρει λόγω των απόκρημνων βράχων, αλλά και λόγω της αντίθετου ρηχής επίπεδης ακτής. 

Η μικρή αλλουβιακή πεδιάδα στα νότια έχει επίσης τον ιδιαίτερο οικισμό της στην ακτή της θάλασσας: την Καρδάμαινα, λόγω της ανάγκης να υπάρχουν τα χωράφια κοντά στον τόπο κατοικίας. Επειδή όμως δεν υπάρχει θαλάσσια κίνηση που αξίζει να αναφερθεί εδώ, και η πολύ ρηχή θάλασσα στην ακτή δυσχεραίνει την προσέγγιση, εδώ έχει εγκατασταθεί ένας καθαρά αγροτικός πληθυσμός. Με εξαίρεση το ψάρεμα, οι συνδέσεις με τη θάλασσα έχουν παραμείνει πολύ μικρές και ως εκ τούτου ο οικισμός δεν έχει αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία, αν και αυτή τη στιγμή φαίνεται να επεκτείνεται, αν κρίνουμε από τα νέα κτίρια. 

Φυσικά, η θαλάσσια κυκλοφορία δεν λείπει εντελώς ακόμη και τώρα, και το ίδιο ισχύει και για τον κόλπο της Καμαριού, του οποίου η μικρή, εύφορη παράκτια πεδιάδα στερείται μεγαλύτερου οικισμού γιατί εδώ, για λόγους προστασίας (προφανώς κυρίως στο Μεσαίωνα την εποχή των πειρατών), ο οικισμός μεταφέρθηκε στην προστασία του άλλοτε ισχυρού κάστρου, προσέφερε μικρότερο κίνδυνο ελονοσίας, μια τοποθεσία που είναι ταυτόχρονα μακρινή.

Η Νίσυρος στερείται παντελώς παραθαλάσσιας πεδιάδας. Επειδή όμως το νησί δεν μπορούσε να κάνει χωρίς εξωτερική κίνηση, η σημερινή πόλη Μανδράκι χτίστηκε στη θέση ενός άλλοτε χρησιμοποιήσιμου λιμανιού υπό την προστασία της ισχυρής ακρόπολης, ενώ οι άλλοι δύο μεγαλύτεροι οικισμοί του νησιού είναι κατανεμημένοι στα ύψη του μεγάλου τείχους κρατήρα με τέτοιο τρόπο ώστε μεταξύ των τριών μεγαλύτερων επιμέρους οικισμών ο καθένας να έχει μεγαλύτερα κενά μεταξύ τους. 

Στην Κω, από την άλλη πλευρά, μια ολόκληρη σειρά από χωριά είναι παρατεταγμένα σαν μια σειρά από μαργαριτάρια στους βόρειους πρόποδες του υψηλότερου δυτικού τμήματος της αλυσίδας του Χριστού, ενώ οι πρόποδες του κάτω ανατολικού τμήματος αυτής της αλυσίδας, που κορυφώνεται στον Ερεμίτη, στερείται τέτοιας σειράς χωριών. Ο λόγος εντοπίζεται στην αφθονία πηγών και ρεμάτων στα δυτικά βουνά, ενώ στα ανατολικά (λόγω μεγαλύτερης καρστικοποίησης και έλλειψης φυλλιτικής αδιαπέραστης βάσης σε ρηχά βάθη) λείπουν πολυετή ρέματα στη βόρεια πλευρά των βουνών και μόνο στην τριτογενή περιοχή εμφανίζει μεμονωμένες μόνιμες πηγές. 

Το φρούριο του Παλιού Πυλιού ίσως χρησίμευε κάποτε ως τόπος προστασίας και καταφυγίου για τη δυτική σειρά των χωριών. Αλλά στο οροπέδιο, στην άκρη της πεδιάδας, σε μια κλειστή προεξοχή που προστατεύεται από τείχη, βρισκόταν η ισχυρή πόλη της Παλαιάς Αντιμαχίας, πλήρως περικυκλωμένη από τείχη και προμαχώνες, στα κτίρια της οποίας υπάρχουν ακόμα χυτοσίδηροι κάννες πυροβόλων.Υποτίθεται ότι χτίστηκε μετά την ολοκλήρωσή του από τους κατοίκους του και μπορεί να κατακτήθηκε από τους Τούρκους λόγω σεισμού. Τώρα είναι εντελώς ακατοίκητο. Σήμερα ο μοναδικός σημαντικός οικισμός στο οροπέδιο, η Αντιμάχεια, απλώνεται στο κέντρο του οροπεδίου κοντά στο πάνω άκρο δύο ζευγών ρεμάτων αντίθετα, που θα πρέπει να εξασφαλίζουν επαρκή παροχή νερού σε περίπτωση παρατεταμένης ξηρασίας. 

Εάν κάποιος υπολογίσει χονδρικά τον πληθυσμό των πόλεων και των χωριών με βάση τις εκτάσεις γης από τις οποίες λαμβάνουν τα προς το ζην τους, η μέγιστη πυκνότητα πληθυσμού είναι πιθανό να προέρχεται από τη ζώνη του χωριού στους βόρειους πρόποδες του δυτικού μισού των βουνών του Χριστού. Είναι επίσης όπου βρίσκεται η μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού και μπορούν να παρατηρηθούν χωριά. 

Το υπόλοιπο τμήμα του τριτογενούς μετώπου της Ανατολικής Κω  δεν παρουσιάζει μεγαλύτερους οικισμούς εκτός από το χωριό Κερμετέ (στο εξωτερικό άκρο του), έτσι ώστε, παρά μια σειρά μικρών μεμονωμένων και ομάδων αγροκτημάτων, η πυκνότητα του πληθυσμού εδώ είναι αρκετά χαμηλή. 

Η μεγάλη αλλουβιακή πεδιάδα του βορρά, από την άλλη, παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα αν ληφθούν υπόψη οι κάτοικοι της Κω, οι οποίοι ζουν σε μεγάλο βαθμό από τη γεωργία σε αυτήν την πεδιάδα. Χωρίς την πόλη θα ήταν φυσικά πολύ χαμηλή, γιατί υπάρχουν πολύ λίγοι και μικροί οικισμοί σε αυτήν, ενώ υπάρχουν και δυσκολίες με την ύδρευση το καλοκαίρι λόγω της ξήρανσης των υδάτων. (Η πόλη της Κω αντλεί το νερό της από τη μεγάλη πηγή Βουρίνα μέσω ενός περιτοιχισμένου αγωγού νερού). 

Τα βουνά του Χριστού είναι πολύ αραιοκατοικημένα και φτωχά σε όλη τους την έκταση μέχρι τη νότια ακτή της θάλασσας λόγω της απότομης τους και της συνακόλουθης δυσκολίας πιο εντατικής αγροτικής εκμετάλλευσης. Επιπλέον, ορισμένοι από τους οικισμούς είναι μόνο μάντρες και επομένως κατοικούνται μόνο το καλοκαίρι. 

Στη χώρα του οροπεδίου ο πληθυσμός είναι ήδη πολύ πιο αραιός από τον μέσο όρο στο ανατολικό τμήμα της Κω, ακόμη κι αν ο πληθυσμός της μεγάλης πόλης της Αντιμάχειας είναι κατανεμημένος εκεί. 

Οι παράκτιες περιοχές στα βορειοδυτικά δείχνουν μόνο πολύ απομονωμένους και μικρούς οικισμούς, εκείνες στα νοτιοδυτικά δεν έχουν καθόλου. Από την άλλη, η μικρή πεδιάδα της Διλούβιας στα νοτιοανατολικά είναι και πάλι αρκετά πυκνοκατοικημένη λόγω της εύφορης φύσης της, αφού εκτός από την Καρδάμαινα υπάρχουν ακόμη μερικοί μικροί οικισμοί στις εσωτερικές παρυφές της πεδιάδας.

Η χερσόνησος του Κεφάλου είναι εξαιρετικά αραιοκατοικημένη από το ομώνυμο χωριό και τη μικρή, εύφορη παραθαλάσσια πεδιάδα του, η οποία οφείλεται στην υδατοπερατότητα του εδάφους, στην έλλειψη αποσύνθεσης και συνεπώς στη στειρότητα του βράχου, καθώς και στην έλλειψη μεγαλύτερων επίπεδων εκτάσεων. 

Η συχνότητα των αμμοθύελλων στα βόρεια της περιοχής μπορεί επίσης να αποτρέψει κάποιους που θέλουν να εγκατασταθούν. με τους νεανικά φρέσκους κώνους και τα δάπεδα των κρατήρων, που έχουν διαβρωθεί, έχει μόνο μερικά μικρά αγροκτήματα και είναι εντελώς απομονωμένα από την κυκλοφορία. Η ανατολική πλαγιά όχι μόνο είναι ακατοίκητη, αλλά και υποχρησιμοποιημένη οικονομικά. Μετά το μεροκάματο, ο κόσμος κοιμάται σε άθλιες καλύβες στο άγονο έδαφος. Η περιοχή γύρω από τη λίμνη της Αλυκής (Herzog: Koische Forsehungen.) είναι ιδιαίτερα ανθυγιεινή.

Ενώ στην Κω η θέση των περισσότερων οικισμών οφείλεται στην παρουσία πηγών ή πολυετών ρεμάτων, αυτό δεν συμβαίνει με εξαίρεση μερικές παράκτιες περιοχές στην ηφαιστειακή Νίσυρο με το εξαιρετικά διαπερατό έδαφος. Εδώ η παροχή πόσιμου νερού πρέπει να βασίζεται στη συλλογή όμβριων υδάτων σε στέρνες, και αφού στέρνες μπορούν να χτιστούν οπουδήποτε, συμβαίνει τα χωριά και τα αγροκτήματα της Νισύρου να είναι διάσπαρτα σε όλη την περιοχή, ακόμα και πάνω από την κορυφογραμμή, και να μην έχουν σχέση με τα υδάτινα ρεύματα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί, με ορισμένες επιφυλάξεις, για τη θέση ορισμένων οικισμών στο οροπέδιο της Κω καθώς και στη χερσόνησο της Κεφάλου. 

Το επάγγελμα των κατοίκων της Κω και της Νισύρου είναι αρκετά ποικίλο. Η εξόρυξη θείου συνεχίστηκε στον κρατήρα της Νισύρου μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Η εξόρυξη μαρμάρου, σημαντική κατά την αρχαιότητα, είχε ξαναρχίσει στην Ανατολική Κω το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από μια βελγική εταιρεία, με τους εργάτες να περνούν από τα βουνά, από τα χωριά στους βόρειους πρόποδες του βουνού. Ωστόσο, οι δυσκολίες στη ναυτιλία οδήγησαν ξανά την εταιρεία σε αδιέξοδο. Ορισμένοι κάτοικοι και των δύο νησιών ασχολούνται με τη ναυτιλία και την αλιεία, άλλοι με το εμπόριο (το χονδρικό εμπόριο είναι στα χέρια Ελλήνων) και τη βιοτεχνία.

 

Οι Ελληνίδες αγρότισσες ασκούν την κλώση και την ύφανση ως οικιακή βιομηχανία. Ένας μικρός αριθμός ανθρώπων δούλευε επίσης σε καυστήρες άνθρακα. Παλαιότερα εξορύσσονταν και εμπορεύονταν πολύ ρητίνη στην Τεργέστη. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού ασχολείται με τη γεωργία. Η καλλιέργεια σιτηρών γίνεται κυρίως στη μεγάλη αλλουβιακή πεδιάδα της Κω. 

Εάν οι ανοιξιάτικες βροχές δεν είναι άφθονες, η συγκομιδή των σιτηρών θα είναι φτωχή. Η αμπελουργία ασκείται σε μεγάλη κλίμακα σε όλους τους μεγαλύτερους οικισμούς. Όπως στην αρχαιότητα, στην Αλεξάνδρεια εξάγονται φρέσκα σταφύλια, φτιάχνονται σταφίδες και δυνατό, γλυκό κρασί, αφθονούν οι ελιές, σύκα, αμύγδαλα, πεπόνια, καρπούζια, καλλιεργούνται πορτοκάλια, λεμόνια και ρόδια. Εκτός από σταφύλια, τον Αύγουστο στέλνονται στην Αλεξάνδρεια με ιστιοπλοϊκά πλοία και πεπόνια και νεροκολοκύθες.

Μέχρι να καταστραφούν οι ακμάζουσες καλλιέργειες πορτοκαλιού και λεμονιού γύρω στο 1840, σημαντική ήταν και η ναυτιλία εσπεριδοειδών. 

Στη μεγαλύτερη περιοχή της Νισύρου, η γεωργία και η δενδροκομία γίνονται δυνατές μέσω τεχνητών αναβαθμίδων, τα οποία δημιουργούνται με μεγάλη προσοχή και επιδέξια χρήση του χώρου. Οι αναβαθμίδες στο εσωτερικό του κρατήρα της Νισύρου είναι υπέροχες και εξαιρετικές. Η κτηνοτροφία έχει μόνο λίγα βοοειδή (λόγω έλλειψης πράσινης χορτονομής το καλοκαίρι), από την άλλη πλευρά, υπάρχουν αρκετά κοπάδια αιγοπροβάτων· το καλοκαίρι τα πρόβατα οδηγούνται στα ορεινά βοσκοτόπια (μάνδρα). Άλογα, μουλάρια και γαϊδούρια (στη Νίσυρο μόνο γαϊδούρια) χρησιμοποιούνται ως αγέλη και ιππασία. Οι δρόμοι λείπουν.

Η μελισσοκομία πραγματοποιείται σε μακρόστενα βαρέλια παρόμοια με τις «δεξαμενές» μας. Μεταφέρονται στα βουνά, μεταφέρονται επίσης με ιστιοπλοϊκό σκάφος από την ηπειρωτική χώρα της Μικράς Ασίας και αργότερα παραλαμβάνονται ξανά. 

Το μέλι που λαμβάνεται με αυτόν τον τρόπο είναι εξαιρετικό. Στην Κω και τη Νίσυρο, όπου μπορείτε συχνά να δείτε τα μικρά, στρογγυλά αλώνια δίπλα στα σπίτια, τα σιτάρια αλέθονται σε ανεμόμυλους, που βρίσκονται συχνά στην αλλουβιακή πεδιάδα στην Κω (ιδιαίτερα πολυάριθμοι κοντά στο ακρωτήριο Kumburnu) και στη Νίσυρο ( αλλά και κατά τόπους).Στην Κω σε ύψη εκτίθενται στον άνεμο. Σε αυτούς τους ανεμόμυλους, τα ξύλινα γρανάζια τίθενται σε κίνηση χρησιμοποιώντας έναν ισχυρό ξύλινο άξονα, ενώ οι ίδιες οι μυλόπετρες έχουν χαλύβδινους άξονες. Το χωνί και το λάστιχο οδηγούν το (ανάμεικτο κριθάρι και καλαμποκάλευρο) κατευθείαν στη σακούλα. Νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν και σε μέρη (όπως στον ποταμό Θιούλα) στο παρελθόν. 

Τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν στην Κω στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν τουρκικά. Στη Νίσυρο χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως ψιλά χάρτινα χαρτονομίσματα με εκκλησιαστικά γραμματόσημα καθώς και καπίκια, παλιά ελληνικά, τουρκικά, ιταλικά και γαλλικά νομίσματα, που είχαν ειδική πορεία και έγιναν δεκτά μόνο στη Νίσυρο. 

Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές από την Κω και τη Νίσυρο δεν είναι γνωστές λεπτομερώς, αλλά σίγουρα δεν είναι σημαντικές. Η οικονομική ζωή παραμένει σε μέτρια όρια, αλλά εγγυάται έναν ορισμένο βαθμό ευημερίας: η Κως είναι και πάλι αρκετά απομονωμένη από τον έξω κόσμο, όπως αναφέρεται και από την παλαιότερη αρχαιότητα, και είναι πολύ πίσω σε οικονομική σημασία σε σύγκριση με τη γειτονική, άγονη Κάλυμνο με το σημαντικό της σφουγγάρι.

Ως τοπία όμως η περιοχή μας ευνοείται άριστα από την αντίθεση των διαφορετικών σχηματισμών με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Μοναδικότητα τα απομεινάρια από ένα μεγαλύτερο παρελθόν, η γοητεία των χωριών και των εκκλησιών του, η ομορφιά και η έκταση των χωραφιών, των αμπελώνων και των δενδροφυτειών, η ιδιαιτερότητα και ο πλούτος των χρωμάτων των παραδοσιακών φορεσιών. Αξίζει λοιπόν σίγουρα να γίνει τουριστικός προορισμός, όπως θα πρόσφερε και πολλά ενδιαφέροντα προβλήματα στον άνθρωπο της επιστήμης!

Γεωδίφης

Πηγή:Kos-Nisyros, Prof. Dr. Felix Plieninger und Prof. Dr. Karl Sapper, δημοσιεύτηκε το 1920.