Ο Μάρκο Πόλο, 700 χρόνια μετά – Σόκαρε τη μεσαιωνική Ευρώπη, δίχασε τους ιστορικούς

Σήμερα, 700 χρόνια μετά το θάνατό του, ο Μάρκο Πόλο παραμένει εξαιρετικά διάσημος, όχι μόνο στους

ακαδημαϊκούς κύκλους. Ένα αμερικανικό παιχνίδι που παίζεται σε πισίνα, ένας σουηδικός οίκος μόδας, πολυάριθμες ταξιδιωτικές επιχειρήσεις, ακόμη και μια εφαρμογή που έχει χαρακτηριστεί ως «Snapchat για boomers» χρησιμοποιούν το όνομά του. Ποιος ήταν όμως ο Ιταλός ταξιδιώτης που κατέγραψε το ταξίδι του στο Δρόμο του Μεταξιού προς τη Μογγολική Αυτοκρατορία της Κίνας και γιατί η κληρονομιά του είναι γεμάτη αντιφάσεις;

Φανταστείτε ότι είστε 17 ετών και δεν έχετε φύγει ποτέ από το σπίτι σας. Ο πατέρας σας και ο θείος σας, έμποροι που απουσίαζαν σε όλη σας τη ζωή, επιστρέφουν στο σπίτι πριν ξεκινήσουν ξανά για το επόμενο ταξίδι τους. Μόνο που αυτή τη φορά, θα τους ακολουθήσετε.

Το ταξίδι θα καλύψει 24.000 χλμ. και θα διαρκέσει 24 χρόνια. Θα δείτε πράγματα που δεν μπορούσατε να φανταστείτε και θα εκτοξευτείτε στα ανώτερα κλιμάκια μιας πανίσχυρης αυτοκρατορίας. Και, τελικά, θα γίνετε ένας από τους πιο διάσημους ταξιδιώτες στην ιστορία της Δύσης.

Αυτό που θα μπορούσε να είναι η περίληψη ενός κινηματογραφικού μπλοκμπάστερ δεν είναι τίποτα λιγότερο από τη βιογραφία του Μάρκο Πόλο, σχολιάζει σε αφιέρωμά της η Deutsche Welle.

Ένα μεσαιωνικό μπεστ σέλερ

Γεννημένος στη Βενετία το 1254, ο Πόλο ταξίδεψε στο Δρόμο του Μεταξιού, μια μεσαιωνική εμπορική οδό που συνέδεε την Ευρώπη με την Ασία, μεταξύ του 1271 και του 1295, περνώντας 17 από αυτά τα χρόνια στην Κίνα ως εξέχουσα προσωπικότητα της ακμάζουσας Μογγολικής Αυτοκρατορίας υπό τον Κουμπλάι Χαν.





Καρναβαλιστής στη Βενετία με το βιβλίο «Il Milione» του Μάρκο Πόλο στις 28 Ιανουαρίου 2024. Φέτος το Καρναβάλι της Βενετίας τίμησε τα 700 χρόνια από τον θάνατο του Ιταλού ταξιδευτήAP Photo/Luca Bruno

Αφού επέστρεψε στην Ιταλία, ο Πόλο συνεργάστηκε με τον συγγραφέα Ρουστιτσέλο ντα Πίζα για να καταγράψει το ταξίδι του. Το βιβλίο που προέκυψε, το «Il Milione» (Το εκατομμύριο), γνωστό εκτός Ιταλίας ως «Τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο», έγινε τελικά ένα μεσαιωνικό μπεστ σέλερ. Μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και διαβάστηκε από όλους τους εγγράμματους, από πρίγκιπες μέχρι ιερείς∙ ο Χριστόφορος Κολόμβος λέγεται ότι κουβαλούσε μαζί του ένα αντίτυπο.

Σόκαρε τους Ευρωπαίους

Ο Πόλο δεν ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που ταξίδεψε στη μεσαιωνική Κίνα, ούτε ο πρώτος ταξιδευτής που κατέγραψε την περιπλάνηση αυτή. Σύμφωνα με την Χιούνχι Παρκ, καθηγήτρια Ιστορίας στο City University της Νέας Υόρκης, μουσουλμάνοι ταξιδιώτες κατέγραφαν τόσο χερσαία όσο και θαλάσσια ταξίδια στην Κίνα ήδη από τον 9ο και τον 10ο αιώνα. Αλλά σε μια εποχή που η Ευρώπη ήταν κλειστή και εσωστρεφής, ο Πόλο ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που έφερε πληροφορίες για την Κίνα στο ευρύ κοινό – και αυτά που είχε να πει δεν ανταποκρίθηκαν στις ευρωπαϊκές προσδοκίες.



Ο Πόλο περιέγραψε τη μογγολική αυτοκρατορία ως έναν μεγάλο πολιτισμό με μεγάλες πόλεις, εξηγεί η Παρκ: «Πολλοί Ευρωπαίοι σοκαρίστηκαν. Τον κατηγόρησαν ακόμη και ότι ψεύδεται».

Οι περιγραφές του Πόλο παρέκκλιναν από τις συμβάσεις που χρησιμοποιούσαν οι άλλοι Δυτικοί που αναφέρθηκαν σε μη ευρωπαϊκά εδάφη, εξηγεί η Μάργκαρετ Κιμ, καθηγήτρια Ξένων Γλωσσών και Λογοτεχνίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Τσινγκχουά στην Ταϊβάν.

Εικονογράφηση από τα «Ταξίδια του Μάρκο Πόλο»Wikimedia Commons

«Πριν από τον Μάρκο Πόλο αλλά και μετά από εκείνον, οι Ευρωπαίοι ταξιδιωτικοί συγγραφείς, όταν περιγράφουν ξένους τόπους και ξένους ανθρώπους, επιδίδονται σε ηθικά διδάγματα και κατήχηση. Αυτό θεωρείται αυτονόητο στα γραπτά τους. Αλλά ο Πόλο δεν έχει αυτή την αίσθηση του θρησκευτικού δόγματος… Στις περιγραφές του, φαίνεται κυρίως να ενδιαφέρεται για τα τοπία και τα έθιμα των διαφόρων περιοχών του κόσμου. Είναι πολύ εγκόσμιος».
Η Μογγολική Αυτοκρατορία εκ των έσω

Οι απόψεις του Πόλο τον διαφοροποιούν από τις μελλοντικές ευρωπαϊκές ταξιδιωτικές περιγραφές, οι οποίες καθοδηγούνταν σε μεγάλο βαθμό από μια επιθυμία για κατάκτηση και μια προοπτική πολιτισμικής ανωτερότητας.

«Ο Μάρκο έμεινε έκπληκτος από τον πλούτο και τη δύναμη των Μογγόλων ηγεμόνων σε μια εποχή που η Ανατολή ήταν μυθικά πλούσια και ευημερούσα σε σύγκριση με τη μεσαιωνική Ευρώπη, οπότε η στάση του ήταν πολύ διαφορετική από τους μεταγενέστερους Ευρωπαίους εξερευνητές και τους αποικιοκράτες», δήλωσε ο Ζανγκ Λονγκξί, διακεκριμένος καθηγητής στην Ακαδημία Γιεντσίνγκ του Πανεπιστημίου του Πεκίνου, εξηγώντας ότι μελλοντικές περιγραφές της Κίνας θα την χαρακτήριζαν «καθυστερημένη» και «στάσιμη», πολύ μακριά από το μεγαλείο της Ευρώπης.

Ο Μάρκο Πόλο συναντάει τον Κουμπλάι Χαν το 1274 στη Ζαναντού. Εικονογράφηση από χειρόγραφο του 1500Bibliothèque nationale de France

Στην Κίνα, ο Πόλο έγινε μια αξιοσέβαστη προσωπικότητα στην αυλή του Χαν. Αν και η ακριβής του θέση παραμένει υπό συζήτηση, γενικά θεωρείται ότι ήταν εξέχων δημόσιος υπάλληλος με διπλωματικές αρμοδιότητες. Ως εκ τούτου, έβλεπε τη Μογγολική Αυτοκρατορία όχι ως ξένος, αλλά εκ των έσω.

«Ο Μάρκο έφυγε από τη Βενετία ως έφηβος και πέρασε τα πιο διαμορφωτικά χρόνια της ζωής του στην Ασία. Εκεί ανέπτυξε έναν τρόπο σκέψης για τον κόσμο που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αμιγώς δυτικός», εξηγεί η Κιμ.


«Έχει όμως αυτό που θα αποκαλούσα "αυτοκρατορικό βλέμμα" – έβλεπε τον κόσμο ως διαιρεμένο μεταξύ των περισσότερο ή λιγότερο πολιτισμένων λαών. Στον κόσμο του Μάρκο Πόλο, είτε είσαι πολύ πολιτισμένος είτε κάπως πολιτισμένος είτε άγριος».

Και για εκείνον το μεγαλύτερο κέντρο πολιτισμού δεν ήταν αυτό που περίμεναν οι Ευρωπαίοι, αλλά η Μογγολική Αυτοκρατορία του Κουμπλάι Χαν.
Περιγραφές που δίχασαν τους ιστορικούς

Ως πηγή ιστορικών πληροφοριών, ο Πόλο δέχτηκε αρκετή αμφισβήτηση, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας είχε να κάνει με την περιπλοκότητα γύρω από το βιβλίο του.

Δεν υπάρχει ένα αυθεντικό χειρόγραφο – αντίθετα, υπάρχουν περίπου 140 διαφορετικές εκδοχές. Ο ρόλος του συν-συγγραφέα Ρουστιτσέλο ντα Πίζα στην παραγωγή του βιβλίου και η πιθανή επιρροή του στο περιεχόμενό του προσθέτει επίσης ένα επίπεδο αβεβαιότητας που διχάζει τους ιστορικούς.

Ο Λορέντζο Ρικέλμι ως Μάρκο Πόλο στην ομώνυμη σειρά του Netflix (2014-16)Netflix

Η Μάργκαρετ Κιμ θεωρεί ότι ο Πόλο είναι ο συγγραφέας του βιβλίου, υπεύθυνος για το περιεχόμενο και το ύφος του, και πιστεύει ότι ο Ρουστιτσέλο μπορεί να επέβλεπε την αντιγραφή και τη διάδοσή του. Ο Ζανγκ Λονγκξί, ωστόσο, πιστεύει ότι ενώ ο Πόλο ήταν η πηγή των πληροφοριών, ο Ρουστιτσέλο μπορεί να διαμόρφωσε το περιεχόμενο του βιβλίου.


«Ο Ρουστιτσέλο, ένας συγγραφέας ρομαντικών βιβλίων, στην πραγματικότητα αναδιηγήθηκε τις ιστορίες του Μάρκο, πιθανότατα με την προσθήκη φανταστικών χρωμάτων και λεπτομερειών που θα απευθύνονταν στους μεσαιωνικούς αναγνώστες», εξηγεί ο Ζανγκ Λονγκξί.

Ωστόσο, προσθέτει, σε σύγκριση με ορισμένα άλλα έργα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας της εποχής εκείνης, «Τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο» σίγουρα επιδεικνύουν αυτοσυγκράτηση όσον αφορά τα φανταστικά χαρακτηριστικά.

Προτομή του Μάρκο Πόλο που βρίσκεται στους κήπους της Βίλας Μποργκέζε στη ΡώμηEgor Myznik / Unsplash

Οι παραλείψεις αναμενόμενων πληροφοριών για την Κίνα και η έλλειψη επιβεβαιωτικών πηγών οδήγησαν επίσης ορισμένους ιστορικούς, όπως τη διακεκριμένη σινολόγο Φράνσις Γουντ, να αμφισβητήσουν τη γνησιότητα των παρατηρήσεων του Πόλο. Ωστόσο, σήμερα, οι ιστορικοί τείνουν να συμφωνούν ότι οι βασικές παρατηρήσεις του Πόλο είναι τόσο πρωτότυπες και τόσο συγκεκριμένες, που δεν θα μπορούσαν να έχουν επινοηθεί ή να βασίζονται αποκλειστικά σε αναφορές άλλων – παρόλο που οι Πόλο και Ρουστιτσέλο ξεκαθαρίζουν στον πρόλογο του βιβλίου τους ότι και περιλαμβάνουν και παρατηρήσεις άλλων.

Οι μελετητές, συμπεριλαμβανομένης της ιστορικού Χιούνχι Παρκ, έχουν επίσης βρει επιβεβαιωτικές αποδείξεις για τις παρατηρήσεις του Πόλο, μεταξύ άλλων σε πρωτογενή έγγραφα που προέρχονται από κινεζικές και ισλαμικές πηγές, όπως στα γραπτά του Ιμπν Μπατούτα, του διάσημου Βορειοαφρικανού εξερευνητή του 14ου αιώνα.