Ζοζέ Σαραμάγκου

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου ήταν πορτογάλος συγγραφέας, ο πρώτος που τιμήθηκε με Νόμπελ

Λογοτεχνίας το 1998 για το μυθιστορηματικό του έργο, που συνδυάζει το μύθο, την αλληγορία, την Ιστορία και τη σουρεαλιστική φαντασία. Σύμφωνα με τη Σουηδική Ακαδημία, που απονέμει τα βραβεία Νόμπελ, ο Σαραμάγκου «με τις φανταστικές αλληγορίες, με συναίσθημα και ειρωνεία, κάνει πάντα κατανοητό το μέρος της πραγματικότητας που μας διαφεύγει». Ο ίδιος θεωρούσε ότι το βασικό θέμα στα μυθιστορήματά του ήταν «η δυνατότητα του αδύνατου, τα όνειρα και οι ψευδαισθήσεις».

Τα πρώτα χρόνια

Ο Ζοζέ ντε Σόουζα Σαραμάγκου γεννήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1922 στο χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας, από γονείς φτωχούς ακτήμονες αγρότες. Το «Σαραμάγκου» ήταν το παρατσούκλι της οικογένειας ντε Σούζα, από ένα είδος ραφανίδας (ραπανάκι) που έτρωγαν οι φτωχοί, και γράφτηκε στη ληξιαρχική πράξη της γέννησής του.

Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Λισαβόνα, όπου παρά την έφεσή του στα γράμματα αναγκάστηκε ν’ αφήσει το γυμνάσιο για μία τεχνική σχολή που τον βοήθησε να βρει δουλειά ως μηχανικός αυτοκινήτων. Παράλληλα, όσα βράδια παρέμενε ανοιχτή, επισκεπτόταν την Εθνική Βιβλιοθήκη και διάβαζε «χωρίς βοήθεια ή καθοδήγηση, παρά μόνο με την περιέργεια και τη θέληση να μάθω», όπως έγραψε στην αυτοβιογραφία του. Τα διαβάσματά του αυτά τον βοήθησαν αργότερα να βρει δουλειά ως μεταφραστής, δημοσιογράφος και να δοξαστεί ως συγγραφέας.

Το 1947, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Σαλαζάρ, εξέδωσε το πρώτο του έργο, το μυθιστόρημα «Γη της Αμαρτίας», που πέρασε απαρατήρητο. Την ίδια χρονιά γεννήθηκε η κόρη του Βιολάντα, από τον πρώτο του γάμο με την Ίλντε Ρέις.

Κομμουνιστής με παράνομη πολιτική δράση και άθεος, εργάστηκε για πολλά χρόνια σε εκδοτικούς οίκους και σε εφημερίδες ως σχολιαστής, ως υπεύθυνος λογοτεχνικών σελίδων και ως βιβλιοκριτικός. Από το πρώτο βιβλίο μεσολάβησε ένα διάστημα 19 ετών μέχρι να εκδώσει το δεύτερο βιβλίο του το 1966, την ποιητική συλλογή «Οs Poemas Possiveis» («Τα Πιθανά Ποιήματα»).

«Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο» που θεωρήθηκε βλάσφημο από την Καθολική Εκκλησία

Μετά την «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» (1974) και την επάνοδο της δημοκρατίας στην Πορτογαλία υπήρξε για ένα διάστημα υποδιευθυντής της μεγάλης εφημερίδας της Λισαβόνας «Diario de Noticias». Το 1982 άρχισε να γίνεται γνωστός και στο εξωτερικό με το ερωτικό μυθιστόρημα «Το χρονικό του μοναστηριού», που εξελίσσεται τον 18ο αιώνα. Το 1992 ξέσπασε σκάνδαλο στην Πορτογαλία με την έκδοση του βιβλίου του «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο» που θεωρήθηκε βλάσφημο από την Καθολική Εκκλησία. Η πορτογαλική κυβέρνηση απέρριψε την υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας, γεγονός που τον ώθησε να κατηγορήσει την κυβέρνηση του κεντροδεξιού Άνιμπαλ Καβάκο Σίλβα για λογοκρισία. Τον επόμενο χρόνο ο συγγραφέας αυτοεξορίστηκε στο Λανθαρότε των Καναρίων Νήσων μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του, την ισπανίδα δημοσιογράφο Πιλάρ δελ Ρίο.

Το μυθιστορηματικό έργο του διακρίνεται για τη λεπτή ειρωνεία, τους διαλόγους που μπορεί να εκτείνονται σε μία παράγραφο «μήκους» τριών σελίδων και χωρίς ούτε μία παύλα και για τους πρωταγωνιστές του, οι οποίοι συχνά αναφέρονται δίχως όνομα. Ο Σαραμάγκου χρησιμοποιεί και τελικά υπερβαίνει την αλληγορία, καταφέρνοντας να μεταδώσει στα έργα του την αγάπη του για τον άνθρωπο και την καχυποψία του για την Εξουσία.

Οι ιστορίες των βιβλίων του μπορεί να φαίνονται περίεργες και εξωπραγματικές, αλλά μας βοηθούν να κατανοήσουμε το μέρος εκείνο της πραγματικότητας που μας διαφεύγει, όπως αναφέρεται στο σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας, η οποία του απένειμε το Νόμπελ Λογοτεχνία το 1998.

Τα βιβλία

Στην «Πέτρινη Σχεδία» (1986), που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 2002 από τον ολλανδό σκηνοθέτη Τζορτζ Σλούιζερ, ολόκληρη η Ιβηρική χερσόνησος αποσπάται από την Ευρώπη και αρχίζει να πλέει στον Ατλαντικό. Στο «Περί Τυφλότητος» (1995), που έγινε ταινία το 2008 από τον Φερνάντο Μεϊρέλες, τον πληθυσμό μίας ολόκληρης χώρας χτυπά ξαφνικά μία επιδημία τυφλότητας από την οποία γλιτώνει μόνο μία γυναίκα.

Στο «Περί Φωτίσεως» (2004), ίσως το πιο πολιτικό του μυθιστόρημα, ο Σαραμάγκου βάζει τους ψηφοφόρους ενός ολόκληρου κράτους, που μοιάζει πολύ με την Πορτογαλία, να απορρίψουν συλλήβδην τους πολιτικούς τους, ψηφίζοντας δύο φορές συντριπτικά λευκό στις εκλογές. Οι πολιτικοί εγκαταλείπουν την πρωτεύουσα στην τύχη της, αλλά οι ελπίδες τους διαψεύδονται: Η πόλη όχι μόνο δεν βυθίζεται στο χάος, αλλά φαίνεται ν’ αποδεικνύει ότι δεν τους χρειάζεται.

Στο «Περί Θανάτου» (2005), ο Χάρος (γυναίκα, για τον Σαραμάγκου, εξαιτίας του γραμματικού γένους του θανάτου στα πορτογαλικά) αποφασίζει να κάνει απεργία. Η αρχική ευφορία γρήγορα γίνεται εφιάλτης, όταν το ένα πρόβλημα ακολουθεί το άλλο, τα νοσοκομεία ξεχειλίζουν από αρρώστους, στην Εκκλησία δεν μένει πια τίποτα για να τρομοκρατήσει τους πιστούς, και τα γραφεία κηδειών επιβιώνουν κηδεύοντας σκύλους και καναρίνια.

Ο «Άνθρωπος Αντίγραφο» (2002) είναι ένα από τα λίγα βιβλία στα οποία ο πρωταγωνιστής έχει όνομα, αλλά δυστυχώς αυτή τη φορά του λείπει η προσωπικότητα. Το τελευταίο εν ζωή βιβλίο του με τίτλο «Κάιν» εκδόθηκε στα τέλη του 2009 και εξιστορεί με ειρωνικό τρόπο τη βιβλική ιστορία της δολοφονίας του Άβελ από τον αδερφό του Κάιν, προκαλώντας και πάλι την Καθολική Εκκλησία. Κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου ο συγγραφέας είχε πει ότι η Βίβλος είναι «ένα εγχειρίδιο κακής ηθικής» κι «ένας κατάλογος με ό,τι χειρότερο έχει η ανθρώπινη φύση».

Εξήντα χρόνια συγγραφικής πορείας

Στα 60 χρόνια της συγγραφικής του πορείας ο Ζοζέ Σαραμάγκου εξέδωσε 30 έργα: μυθιστορήματα, ποιήματα, δοκίμια και θεατρικά. Εκτός από τα προαναφερθέντα, άλλα γνωστά μυθιστορήματά του είναι: «Εγχειρίδιο ζωγραφικής και καλλιγραφίας» (1977), «Από τη γη θρεμμένος» (1980), «Η χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις» (1984), «Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβόνας» (1988), «Όλα τα ονόματα» (1997) και «Η Σπηλιά» (2001).

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου άφησε την τελευταία του πνοή στο σπίτι του στο Λανθαρότε των Καναρίων Νήσων στις 18 Ιουνίου 2010. Ο νομπελίστας συγγραφέας, έπασχε από λευχαιμία και νοσηλεύθηκε αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε νοσοκομεία, κυρίως εξαιτίας αναπνευστικών προβλημάτων.