Ανακαλύφθηκε εντυπωσιακός αραβικός ναός στην Μεσόγειο Θάλασσα – Ήταν χτισμένος σε αρχαία ελληνική αποικία

Στα βάθη του Κόλπου του Ποτσουόλι (ελληνικά: Ποτίολοι), εκεί που η Τυρρηνική Θάλασσα χαϊδεύει τις ακτές της ομώνυμης ρωμαϊκής πόλης, μία ομάδα αρχαιολόγων ανακάλυψε το 2023 τα ερείπια ενός βυθισμένου ναού των Ναβαταίων. Ο βυθισμένος ναός είναι ο πρώτος του είδους που έχει ανακαλυφθεί ποτέ πέρα από τη γνωστή επικράτεια αυτού του αρχαίου αραβικού λαού.
 Το Ποτσουόλι ιδρύθηκε το 530 π.Χ. από αποίκους της Σάμου με το όνομα Δικαιαρχία. Μετά την κατάκτηση της Καμπανίας από τους Ρωμαίους, κατά τον πρώτο Σαμνιτικό Πόλεμο, η Δικαιαρχία ενσωματώθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία ίδρυσε αργότερα την αποικία Ποτίολοι (Puteoli). Έπειτα, ο Αννίβας την κατέστρεψε το 214 π.Χ. και από το 194 π.Χ. και ύστερα έλαβε το καθεστώς αποικίας της Ρώμης.

Σημαντικό λιμάνι της Ρωμαϊκής Εποχής

Το Ποτσουόλι ήταν ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα της Ρώμης, αναδυόμενο ως ένα μεγάλο και κρίσιμο λιμάνι για πλοία σιτηρών και αγαθών από όλο τον Ρωμαϊκό κόσμο.

Βρέθηκε ρωμαϊκή αγορά σε αρχαία πόλη – H απροσδόκητη ανακάλυψη επιβεβαιώνει θεωρίες των αρχαιολόγων του 18ου αιώνα

Η ηφαιστειακή βραδυσεισμική δραστηριότητα στην περιοχή που βρισκόταν το  Ποτσουόλι, στα Φλεγραία Πεδία, μια μεγάλη ηφαιστειακή καλντέρα, αυξήθηκε με αποτέλεσμα  η χερσόνησος και μέρη του Ποτσουόλι να βυθιστούν στη θάλασσα.

Η ανακάλυψη του αρχαίου ναού

Η ανακάλυψη, αποτέλεσμα της συνεργασίας του Ιταλικού Υπουργείου Πολιτισμού και του πανεπιστημίου της Καμπανίας, με τη συμμετοχή της Ανώτατης Σχολής της Νότιας Ιταλίας για τις υποβρύχιες μελέτες, αποτελεί μέρος του προγράμματος με τίτλο «Μεταξύ Στεριάς και Θάλασσας» (Between Land and Sea), μια φιλόδοξη πρωτοβουλία με σκοπό την ανακάλυψη πληροφοριών σχετικά με την πλούσια αρχαιολογική κληρονομιά που βρίσκεται κάτω από τη θάλασσα της ακτής των Φλεγραίων Πεδίων.

Η περιοχή, διαμορφωμένη μέσα από χιλιετίες ηφαιστειακής δραστηριότητας, έχει διατηρήσει, κάτω από τη σημερινή στάθμη της θάλασσας, μια εξαιρετική ιστορική μαρτυρία του λιμανιού και της εμπορικής ζωής της αρχαίας Ρώμης.

Τα πορίσματα μιας ετήσιας έρευνας, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Antiquity The submerged Nabataean temple in Puteoli at Pozzuoli, Italy: first campaign of underwater research | Antiquity | Cambridge Core», χαρτογραφούν και ανασκευάζουν τμήματα του βυθισμένου ναού, τον μοναδικό γνωστό ναό των Ναβαταίων, συμμαχικό βασίλειο της Ρώμης που ήλεγχε την επικράτεια από τον Ευφράτη έως την Ερυθρά Θάλασσα.

Οι Ναβαταίοι (Μπενή νάμπατ) ήταν αρχαίος αραβικός λαός με σημαντικές αραμαϊκές επιρροές.

Τους αναφέρει ο Στράβων ως «αράβιο έθνος». Κατοικούσαν στην «Πετραία Αραβία» (ορεινή), τη σημερινή περιοχή από τον Κόλπο της Άκαμπα στην Ερυθρά μέχρι τη Νεκρά Θάλασσα, ενώ κάποια περίοδο επικράτησαν σε όλη τη βόρεια Αραβία.

H όχθη της πόλης (ripa Puteolana), μια λωρίδα βυθισμένων ρωμαϊκών περιοχών που εκτείνονται για πάνω από δύο χιλιόμετρα ανάμεσα στο λιμάνι του Ποτσουόλι και του λιμανιού Julius, είναι μόνο ένα τμήμα ενός περίπλοκου γρίφου που καλύπτει ολόκληρο των Κόλπο του Ποτσουόλι.

Η περιοχή, η οποία έφτασε στο απόγειό της κατά την περίοδο του Αυγούστου (31 π.Χ. – 14 μ.Χ.), αποτελεί παράδειγμα της πρώτης γραμμής του αστικού σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής ανάπτυξης ενός πολυσύχναστου λιμανιού που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο θαλάσσιο εμπόριο, κυρίως στη διανομή σιτηρών.

Η ακτή ήταν γεμάτη από αποθήκες για την  φύλαξη των αγαθών, διαμορφώνοντας ένα αστικό τοπίο που αναλογούσε στη στρατηγική σημασία του Ποτσουόλι στα εμπορικά δίκτυα της Μεσογείου.

Ο ναός των Ναβαταίων

Ο ναός των Ναβαταίων, ο οποίος ανακαλύφθηκε το 2022 με της χρήση ακριβούς εναέριας φωτογραμμετρικής καταγραφής, είναι διατηρημένος σε εκπληκτικά καλή κατάσταση.

Το εσωτερικό του ναού των Ναβαταίων

Μέχρι στιγμής, οι αρχαιολόγοι έχουν ταυτοποιήσει  και καταγράψει δύο δωμάτια (Α και Β), τα οποία συνορεύουν με τοίχους από opus reticulatum (πρόσοψη που χρησιμοποιείται για τοίχους από σκυρόδεμα στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, από περίπου τον πρώτο αιώνα π.Χ. έως τις αρχές του πρώτου αιώνα μ.Χ.), μια χαρακτηριστική κατασκευαστική τεχνική που δημιουργείται από μικρούς ηφαιστειακούς τούφους, δημιουργώντας ένα μοτίβο που μοιάζει με δίχτυ.

Στο δωμάτιο Α, παραμένουν άθικτοι δύο βωμοί από λευκό μάρμαρο από την περιοχή Luni, που ακουμπούν στον νότιο περιμετρικό τοίχο.

Ο μεγαλύτερος βωμός, τον οποίο οι αρχαιολόγοι χαρακτηρίζουν Α1, έχει διαστάσεις 1.6 x 0.38 x 0.65 μέτρα, με  μια τράπεζα με οκτώ ορθογώνιες κοιλότητες, στις οποίες ίσως υπήρχαν μη επιγραφικοί βαίτυλοι. Ο βαίτυλος ήταν μικρή, ιερή πέτρα, χαρακτηριστική της λατρείας των Ναβαταίων.

Στο μπροστά μέρος, η αναθηματική επιγραφή «Dusari sacrum» είναι αφιερωμένη στον Dushara, έναν σημαντικό θεό στο πάνθεο των Ναβαταίων.

O μικρότερος βωμός, ο Α2, έχει μόνο τρεις παρόμοιες ορθογώνιες κοιλότητες.

Η ύπαρξη αυτών των βωμών και των επιγραφών που είναι αφιερωμένες στον θεό Dushara, δεν επιβεβαιώνουν απλώς ότι ο ναός ήταν των Ναβαταίων, αλλά επιπλέον, ρίχνουν φως στην ενσωμάτωση της κοινότητας αυτής των εμπόρων στον κοινωνικό και οικονομικό ιστό του Ποτσουόλι.

O Ναός των Ναβαταίων : α) βωμός A1 β) βωμός A2 γ) πλάκα L1 δ) πλάκα L4. Φωτογραφία: M. Stefanile

Η λατινική επιγραφή και η χρήση τοπικών  κατασκευαστικών τεχνικών και υλικών, μαρτυρά υψηλό βαθμό πολιτιστικής αφομοίωσης, παράλληλα με τη διατήρηση των θεμελιακών στοιχείων της πίστης και της παράδοσής τους.

Ο ναός, ο οποίος πιθανώς αποτελούταν από ένα σχέδιο ορθογώνιου δαπέδου, με δύο δωμάτια και την είσοδο ν’ αντικρίζει προς τον νότο, ήταν συνδεδεμένος με τις εσωτερικές διαδρομές του οικισμού (vicus) Lartidianus, μια εμπορική γειτονιά του αρχαίου Ποτσουόλι. Αν και δεν έχει καθοριστεί ακόμη η ακριβής διαμόρφωση της οροφής, η ύπαρξη των βωμών στο δωμάτιο Α, υποδηλώνει την πιθανότητα να υπήρχε ένα  μικρό υπαίθριο ιερό (sacellum),  στοιχείο συνηθισμένο σε λατρευτικούς χώρους των Ναβαταίων.

Ο δρόμος του εμπορίου που ήλεγχαν οι Ναβαταίοι

Η κατασκευή του ιερού ανάγεται στη χρυσή εποχή των Ναβαταίων, η οποία διήρκεσε από την αυτοκρατορία του Αυγούστου έως εκείνη του Τραϊανού (98 – 117 μ.Χ.).

Στη διάρκεια της περιόδου αυτής, οι Ναβαταίοι απολάμβαναν φιλικές σχέσεις με τη Ρώμη και ανεξαρτησία από την πατρίδα τους, έχοντας έτσι τη δυνατότητα συγκέντρωσης τεράστιου πλούτου χάρη στον έλεγχο της κίνησης των αγαθών πολυτελείας από την Ανατολή.

Τα πολύτιμα αγαθά ταξίδευαν από τον Ινδικό Ωκεανό, διέσχιζαν την έρημο με καραβάνια, στο λιμάνι της Γάζας και από εκεί στη Ρώμη, περνώντας πιθανώς από την Αλεξάνδρεια και σίγουρα από τους Ποτίολους.

Η ενσωμάτωση των Ναβαταίων και η απώλεια της αυτονομίας τους

Η τύχη του ναού και, κατ’ επέκταση της κοινότητας των Ναβαταίων στο Ποτσουόλι, άλλαξε ριζικά με τη δημιουργία της ρωμαϊκής επαρχίας της Πετραίας Αραβίας (ή Πετραία, επίσης γνωστή ως Αραβική Επαρχία της Ρώμης ή απλά Αραβία, η οποία ήταν παραμεθόρια επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) από τον Τραϊανό, το 106 μ.Χ.

Η προσάρτηση αυτή, σηματοδότησε το τέλος της ανεξαρτησίας των Ναβαταίων και την αφομοίωση των δικών τους εμπορικών δικτύων από το γενικό δίκτυο του Ρωμαϊκού κράτους, αφήνοντας ελάχιστο περιθώριο πρωτοβουλίας στους Ναβαταίους, οι οποίοι απώλεσαν την αυτονομία τους.