Μυστήριο με ψηφιδωτό που ανακαλύφθηκε σε ρωμαϊκή βίλα – Αναπαριστά μια χαμένη εκδοχή του Τρωικού Πολέμου που δεν υπάρχει στην Ιλιάδα

Μια ακαδημαϊκή μελέτη του Πανεπιστημίου του Leicester διαπίστωσε οριστικά ότι το περίφημο ρωμαϊκό ψηφιδωτό που ανακαλύφθηκε στο Ketton του Rutland, δεν απεικονίζει σκηνές από την Ιλιάδα του Ομήρου, όπως θεωρείτο αρχικά.

Η έρευνα αποκαλύπτει ότι η οπτική του αφήγηση προέρχεται από μια εναλλακτική και πρακτικά χαμένη εκδοχή του Τρωικού Πολέμου, η οποία αποδίδεται στον Έλληνα τραγικό ποιητή Αισχύλο, ενώ παράλληλα καταδεικνύει την κυκλοφορία μεσογειακών, εκλεπτυσμένων καλλιτεχνικών μοντέλων που συνδέει άμεσα τους τεχνίτες στη Ρωμαϊκή Βρετανία με τον ευρύτερο κλασικό κόσμο.

Το μωσαϊκό, που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα πιο αξιοσημείωτα ρωμαϊκά ευρήματα στη Βρετανία εδώ και έναν αιώνα, ανακαλύφθηκε το 2020 από τον ντόπιο κάτοικο Jim Irvine κατά τη διάρκεια του lockdown της πανδημίας COVID-19. Η σημασία του οδήγησε σε μια μεγάλη ανασκαφή υπό τη διεύθυνση των Αρχαιολογικών Υπηρεσιών του Πανεπιστημίου του Λέστερ (ULAS), με χρηματοδότηση από την Historic England, και στην επακόλουθη ανακήρυξη της έπαυλης και του ψηφιδωτού ως Προστατευόμενου Μνημείου.

 Η συλλογική εργασία που πραγματοποιήθηκε το 2021 και το 2022 μεταξύ και των δύο ιδρυμάτων κορυφώνεται τώρα σε αυτή τη δημοσίευση, η οποία επαναπροσδιορίζει την ερμηνεία της τοποθεσίας. Το έργο, δομημένο σε τρεις δυναμικές επιφάνειες, δείχνει τον Έλληνα ήρωα Αχιλλέα και τον πρίγκιπα της Τροίας Έκτορα στη μάχη τους μέχρι θανάτου, το σύρσιμο του πτώματος του Έκτορα πίσω από το άρμα του νικητή και την τελική ανάκτηση του σώματος από τον ηλικιωμένο βασιλιά Πρίαμο.

Το μωσαϊκό. Φωτογραφία: Αρχαιολογικές Υπηρεσίες του Πανεπιστημίου του Λέστερ

Σε αυτήν την τελευταία σκηνή γίνεται εμφανής η απόκλιση από την ομηρική παράδοση. Ενώ στο έπος η ανάκτηση της σορού γίνεται με αντάλλαγμα χρυσά τάλαντα, η τρίτη σκηνή του ψηφιδωτού Ketton δείχνει τον Πρίαμο να τοποθετεί χρυσά αγγεία σε μια μεγάλη ζυγαριά, επιδιώκοντας να εξισορροπήσει το φυσικό βάρος του σώματος του γιου του.

Αυτή η συγκεκριμένη εικονογραφία ευθυγραμμίζεται με την πλοκή των Φρυγίων, μιας χαμένης τραγωδίας του Αισχύλου, από την οποία σώζονται μόνο έμμεσες αναφορές σε κείμενα. Η Δρ. Jane Masséglia, επικεφαλής συγγραφέας της έρευνας και αναπληρώτρια καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ, εξηγεί τη σημασία της ανακάλυψης. Στο ψηφιδωτό του Ketton έχουμε σκηνές που απεικονίζουν την εκδοχή του Αισχύλου για την ιστορία, ενώ η ανώτερη σκηνή βασίζεται επίσης σε σχέδιο που χρησιμοποιήθηκε σε ελληνικό αγγείο της εποχής του Αισχύλου, οκτακόσια χρόνια πριν δημιουργηθεί το ψηφιδωτό.

«Η λεπτομερής εικονογραφική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε από τη Masséglia, εντόπισε τη συστηματική χρήση τυποποιημένων καλλιτεχνικών μοτίβων, ενός οπτικού ρεπερτορίου που μεταδόθηκε ανά τους αιώνες μέσω διαφορετικών μέσων και σε εκτεταμένες γεωγραφικές περιοχές.»

Περίγραμμα του καθισμένου Αχιλλέα και των σωματοφυλάκων εντός καμένης περιοχής, ακολουθώντας τον προσανατολισμό των ψηφίδων. Πάνελ 3 του Ketton. Φωτογραφία: Τζένιφερ Μπράουνινγκ / Αρχαιολογικές Υπηρεσίες του Πανεπιστημίου του Λέστερ

 

Η πρώτη σκηνή, που δείχνει τον Έκτορα στο άρμα του, αναπαράγει το σχέδιο ενός ρωμαϊκού νομίσματος του δεύτερου αιώνα από το Ίλιον, στη σημερινή Τουρκία. Η σύνθεση της δεύτερης σκηνής, με τον Αχιλλέα να σέρνει το σώμα του Έκτορα ενώ ο Πρίαμος ικετεύει, είναι σχεδόν ταυτόσημη με αυτή που απεικονίζεται σε έναν αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα που χρονολογείται γύρω στο 490 π.Χ., ο οποίος βρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης. Ακόμη και φαινομενικά δευτερεύουσες λεπτομέρειες, όπως το φίδι που είναι τυλιγμένο κάτω από τα άλογα του άρματος, προέρχονται από εκείνο το αρχέγονο σχέδιο.

Ομοίως, η κεντρική σκηνή της ζύγισης του σώματος συναντά ένα σαφές προηγούμενο στο σχέδιο μιας ασημένιας κανάτας του πρώτου αιώνα μ.Χ. από τη ρωμαϊκή Γαλατία, μέρος του Θησαυρού του Berthouville.

Αυτό το δίκτυο διασταυρούμενων αναφορών δείχνει ότι οι τεχνίτες που εργάζονταν στο Ράτλαντ (Rutland) στο τέλος της ρωμαϊκής περιόδου δεν δούλευαν απομονωμένοι στην επαρχία. Αντίθετα, ήταν μέρος ενός τεράστιου και μακροχρόνιου επαγγελματικού δικτύου που μετέδιδε σχέδια και μοτίβα από γενιά σε γενιά και πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατορίας.

«Οι ρωμαιο-βρετανοί τεχνίτες δεν ήταν απομονωμένοι από τον υπόλοιπο αρχαίο κόσμο, αλλά ήταν μέρος αυτού του ευρύτερου δικτύου επαγγελμάτων που περνούσαν τους καταλόγους των μοτίβων τους στις επόμενες γενιές, δηλώνει η Masséglia. Στο Ketton, έχουμε ρωμαιο-βρετανική χειροτεχνία, αλλά με κληρονομιά μεσογειακού σχεδιασμού.»

«Η επιλογή μιας μειονοτικής και λόγιας εκδοχής του μύθου, όπως αυτή του Αισχύλου, από τον ιδιοκτήτη της βίλας Ketton υποδηλώνει ένα αξιοσημείωτο επίπεδο εκπαίδευσης και πολιτιστικής φιλοδοξίας. Θα απολάμβανε το κύρος, την αίγλη, της επίδειξης μιας λιγότερο κοινής αφήγησης, καταδεικνύοντας μια σκόπιμη σύνδεση με τις πνευματικές τάσεις του κλασικού κόσμου.»

Ο Jim Irvine, ο άνθρωπος που ανακάλυψε το ψηφιδωτό, σημειώνει ότι η λεπτομερής έρευνα των εικόνων αποκαλύπτει ένα επίπεδο πολιτισμικής ολοκλήρωσης στον ρωμαϊκό κόσμο, που μόλις τώρα αρχίζουμε να εκτιμούμε.

Πρόκειται για μια συναρπαστική και σημαντική εξέλιξη που υποδηλώνει ότι η ρωμαϊκή Βρετανία μπορεί να ήταν πολύ πιο κοσμοπολίτικη από ό,τι φανταζόμαστε.

 

Γραμμικό σχέδιο του δέκατου ένατου αιώνα της κύλικας (ή κανάτας) του Μπερτουβίλ. Φωτογραφία: Babelon 1916 / Lapatin 2014

Για τη Rachel Cubitt, συντονίστρια μετα-ανασκαφικών εργασιών στην Historic England, η συνεργασία με το πανεπιστήμιο προσθέτει μια επιπλέον διάσταση στις έρευνες στη βίλα του Ketton. Αυτή η νέα και συναρπαστική έρευνα προσφέρει μια πιο λεπτομερή εικόνα των ενδιαφερόντων και των επιρροών εκείνων που μπορεί να έζησαν εκεί, και των ανθρώπων που κατοικούσαν στη ρωμαϊκή Βρετανία εκείνη την εποχή.

Μια εξωτερική οπτική προσφέρει η καθηγήτρια Hella Eckhardt, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ, η οποία υπογραμμίζει ότι η μελέτη ξεδιαλύνει τους τρόπους με τους οποίους οι ιστορίες των Ελλήνων ηρώων Αχιλλέα και Έκτορα μεταδόθηκαν όχι μόνο μέσω κειμένων, αλλά μέσω ενός ρεπερτορίου εικόνων που δημιουργήθηκαν από καλλιτέχνες που εργάζονταν σε όλα τα είδη υλικών, από κεραμικά και ασήμι έως πίνακες ζωγραφικής και ψηφιδωτά.

Η σχολαστική εργασία ανακατασκευής που πραγματοποιήθηκε από τη Jen Browning, της ULAS ήταν ζωτικής σημασίας για την αποκρυπτογράφηση ενός τμήματος κατεστραμμένου από φωτιά στην επιφάνεια Νο3, ανιχνεύοντας το περίγραμμα των αρχικών ψηφίδων και επιτρέποντας την επαλήθευση της σκηνής της ζυγαριάς.

Το άρθρο που παρουσιάζει όλη αυτή την έρευνα δημοσιεύεται στο περιοδικό Britannia, παρέχοντας το οριστικό επιστημονικό πλαίσιο για μια ανακάλυψη που συνεχίζει να επαναπροσδιορίζει την κατανόησή μας για την περίπλοκη πολιτιστική ζωή στα βορειοδυτικά άκρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.