Το πιο δημοφιλές γλυκαντικό βλάπτει το συκώτι, όπως αποκαλύπτει για πρώτη φορά μελέτη του Πανεπιστημίου Washington

Η «ασφαλής» εναλλακτική που αρχίζει να καταρρέει

Τα τεχνητά και «εναλλακτικά» γλυκαντικά προωθήθηκαν επί δεκαετίες ως η απάντηση στο πρόβλημα της ζάχαρης. Ασπαρτάμη, σουκραλόζη και σάκχαρα αλκοόλες όπως η σορβιτόλη μπήκαν μαζικά σε τρόφιμα «χωρίς ζάχαρη», «low calorie» και «κατάλληλα για διαβητικούς». Το αφήγημα ήταν απλό: λιγότερες θερμίδες, μικρότερη αύξηση του σακχάρου, άρα και μικρότερος μεταβολικός κίνδυνος. Η πραγματικότητα όμως αποδεικνύεται πιο σύνθετη. Τα τελευταία χρόνια όμως, συσσωρεύονται δεδομένα που δείχνουν ότι πολλά από αυτά τα γλυκαντικά δεν είναι μεταβολικά ουδέτερα. Δεν «περνούν απλώς» από τον οργανισμό. Συμμετέχουν ενεργά σε βιοχημικές οδούς που επηρεάζουν το έντερο, το ήπαρ και τη συνολική μεταβολική ισορροπία.

 Νέα μελέτη από το εργαστήριο του Gary Patti στο Πανεπιστήμιο Washington του Σεντ Λούις έρχεται να ανατρέψει μια παγιωμένη αντίληψη: ότι η σορβιτόλη είναι σε μεγάλο βαθμό αβλαβής. Η σορβιτόλη είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα γλυκαντικά παγκοσμίως και χρησιμοποιείται πολύ ευρύτερα απ’ όσο αντιλαμβάνεται ο μέσος καταναλωτής. Δεν πρόκειται για εξειδικευμένο πρόσθετο, αλλά για βασικό συστατικό σε τρόφιμα, φάρμακα και προϊόντα προσωπικής φροντίδας. Έχει περίπου το 60% της γλυκύτητας της ζάχαρης, δεν προκαλεί απότομη αύξηση του σακχάρου και ταυτόχρονα λειτουργεί ως υγραντικό και σταθεροποιητής, κάτι που την καθιστά ιδιαίτερα ελκυστική για τη βιομηχανία.

Στη διατροφή, η σορβιτόλη βρίσκεται κυρίως σε προϊόντα «χωρίς ζάχαρη» ή «χαμηλών θερμίδων», όπως τσίχλες, καραμέλες, μπισκότα, σοκολάτες για διαβητικούς και μπάρες πρωτεΐνης. Συχνά περιέχεται και σε σιρόπια βιταμινών και υγρά συμπληρώματα. Στη φαρμακευτική χρήση συναντάται σε παιδικά σιρόπια, μασώμενα δισκία και ήπια καθαρτικά, ενώ χρησιμοποιείται επίσης σε οδοντόκρεμες και στοματικά διαλύματα επειδή δεν προκαλεί τερηδόνα. Σε επίπεδο αγοράς, τα σάκχαρα αλκοόλες αντιπροσωπεύουν περίπου το 40–50% των υποκατάστατων ζάχαρης διεθνώς, και η σορβιτόλη είναι το πιο χρησιμοποιούμενο μόριο αυτής της κατηγορίας, με μερίδιο γύρω στο 15–20% του συνόλου των γλυκαντικών. Σε αντίθεση με την ασπαρτάμη ή τη σουκραλόζη, που χρησιμοποιούνται σε ελάχιστες ποσότητες λόγω υψηλής γλυκύτητας, η σορβιτόλη προστίθεται συχνά σε γραμμάρια. Σημαντικό είναι ότι η σορβιτόλη σπάνια χρησιμοποιείται μόνη της. Συχνά συνδυάζεται με άλλα γλυκαντικά, αυξάνοντας τη συνολική μεταβολική έκθεση. Έτσι, η κατανάλωσή της δεν είναι σποραδική αλλά καθημερινή, ιδιαίτερα σε άτομα που επιλέγουν συστηματικά προϊόντα «χωρίς ζάχαρη».

Οι ερευνητές έδειξαν ότι η σορβιτόλη απέχει μόλις ένα βιοχημικό βήμα από τη φρουκτόζη. Στο ήπαρ, μετατρέπεται σε φρουκτόζη και στη συνέχεια σε φρουκτόζη-1-φωσφορική, ένα ισχυρό σηματοδοτικό μόριο. Αυτό έχει σοβαρές συνέπειες. Η φρουκτόζη-1-φωσφορική ενεργοποιεί τη γλυκοκινάση στο ήπαρ, αυξάνοντας τη ροή της γλυκόζης προς την παραγωγή γλυκογόνου και, όταν αυτό κορεστεί, προς τη λιπογένεση. Το αποτέλεσμα είναι αυξημένη παραγωγή λίπους μέσα στο ήπαρ, ακόμη και χωρίς υπερβολική πρόσληψη θερμίδων.

Η μεταβολική στεατωτική νόσος του ήπατος (MASLD) αφορά σήμερα περίπου το 30% των ενηλίκων παγκοσμίως. Συνδέεται με παχυσαρκία, προδιαβήτη, διαβήτη τύπου 2 και δυσλιπιδαιμία, αλλά μπορεί να εμφανιστεί και σε άτομα χωρίς εμφανή μεταβολική νόσο. Κεντρικός μηχανισμός είναι η υπερβολική συσσώρευση λίπους στα ηπατικά κύτταρα, η οποία με τον χρόνο μπορεί να οδηγήσει σε φλεγμονή, ίνωση, κίρρωση και καρκίνο. Τα τελευταία χρόνια, το εντερικό μικροβίωμα έχει αναδειχθεί σε βασικό ρυθμιστή αυτής της διαδικασίας. Τα βακτήρια του εντέρου δεν επηρεάζουν απλώς την πέψη· καθορίζουν ποια μόρια φτάνουν στο ήπαρ και σε ποια μορφή.

Το κρίσιμο εύρημα: δεν φταίει μόνο η διατροφή

Η μελέτη δείχνει ότι η σορβιτόλη δεν προέρχεται μόνο από τρόφιμα. Παράγεται και ενδογενώς στο έντερο από τη γλυκόζη, ειδικά μετά το φαγητό. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη και άτομα χωρίς διαβήτη μπορούν να παράγουν σημαντικές ποσότητες σορβιτόλης. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, το μικροβίωμα διασπά αυτή τη σορβιτόλη. Όταν όμως τα βακτήρια που την μεταβολίζουν απουσιάζουν ή όταν η ποσότητα είναι υπερβολική, η σορβιτόλη περνά στο ήπαρ και ενεργοποιεί τους ίδιους παθολογικούς μηχανισμούς με τη φρουκτόζη. Οι ερευνητές έδειξαν επίσης ότι η εξωτερική χορήγηση σορβιτόλης, σε ποσότητες συγκρίσιμες με αυτές που βρίσκονται σε επεξεργασμένα τρόφιμα, προκαλεί λιπώδη νόσο του ήπατος ακόμη και όταν το μικροβίωμα είναι άθικτο. Με απλά λόγια: μπορείς να «ξεπεράσεις» τις άμυνες του οργανισμού σου.

Συνεπώς η ιδέα ότι τα σάκχαρα αλκοόλες αποβάλλονται χωρίς συνέπειες δεν επιβεβαιώνεται. Η σορβιτόλη φτάνει στο ήπαρ, επηρεάζει τον μεταβολισμό και συμβάλλει στη MASLD. Η αντικατάσταση της ζάχαρης με γλυκαντικά δεν αποτελεί μαγική λύση. Όπως το θέτει ωμά ο ίδιος ο Patti: «δεν υπάρχει δωρεάν γεύμα». Πολλοί «εναλλακτικοί» μεταβολικοί δρόμοι καταλήγουν τελικά στο ίδιο σημείο — στο ήπαρ και στη δυσλειτουργία του.

Αναφορά: Μάντελιν Μ. Τζάκσταντ  κ.ά. Η σορβιτόλη που προέρχεται από το έντερο προκαλεί στεατωτική ηπατική νόσο απουσία βακτηρίων του εντέρου. Sci. Signal. 18 , eadt3549 (2025). DOI: 10.1126/scisignal.adt3549