Θεσσαλικοί ιδιωματισμοί και ντοπιολαλιές

 

«...Πώς μπορώ να πάω στο δημαρχείο της Λάρισας», ρωτά κάποιος έναν Θεσσαλό. Κι εκείνος απαντά: Ντουγρού! Δηλαδή ευθεία.

 

 

Είναι ένας συνηθισμένος διάλογος με θεσσαλικές αναφορές που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου ομιλίας των ανθρώπων της περιοχής, που σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό χρησιμοποιούν στην καθημερινότητά τους λέξεις λίγο... διαφορετικές.

Εκείνο όμως που κάνει τους Θεσσαλούς να ξεχωρίζουν στον τρόπο με τον οποίο εκφράζονται είναι η προφορά τους, δηλαδή η συνήθειά τους να κόβουν τις λέξεις αλλά και τις φράσεις. Έτσι πολλές δισύλλαβες λέξεις, συνήθως μετατρέπονται σε μονοσύλλαβες, όπως για παράδειγμα, το «κάτω» γίνεται «κατ'», ή το «κόβεις» μετατρέπεται σε «κοβ'ς».

Ένα άλλο φαινόμενο που παρατηρείται είναι ότι το ο-ω μετατρέπεται σε «ου» και το ε-αι αντίστοιχα σε «ι». Για παράδειγμα το ρήμα «έρχεται» γίνεται «έρχιτι», και τα ουσιαστικά «ποδάρι» γίνονται «πουδάρ'», ή κοσμάκης μετατρέπεται σε «κουσμάκ'ς».

Η πιο γνωστή φράση πια που κατέληξε σε ανέκδοτο είναι και η αστεία «Λεν μι λεν σι λέου», δηλαδή «Ελένη με λένε σου λέω». Τοπικοί ιδιωματισμοί ή ντοπιολαλιές που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από ανθρώπους κάθε ηλικίας, κάνοντας τους Θεσσαλούς να ξεχωρίζουν με την ιδιαίτερη προφορά τους σε όλη τη Ελλάδα.

Αυτές τις παραλλαγές, τους θεσσαλικούς ιδιωματισμούς, προσπάθησαν να καταγράψουν οι μαθητές του Β1 τμήματος, του 6ου Γυμνασίου Λάρισας, κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2012-2013 και να διασώσουν έτσι ,όσες ντοπιολαλιές μιλιούνται ακόμη στο οικογενειακό τους περιβάλλον και στον κοινωνικό τους περίγυρο από σεβασμό στην ιστορία και στην παράδοσή μας.

Με χιούμορ αλλά και με διάθεση αυτοσαρκασμού, οι μικροί μαθητές κατέγραψαν επίσης και μία σειρά ανεκδότων που κυκλοφορούν για το θεσσαλικό ιδίωμα. Αφορμή για την εργασία των παιδιών αποτέλεσε ένα κείμενο στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γ. Ιωάννου με τίτλο «Να 'σαι καλά δάσκαλε» που έδωσε ουσιαστικά και το έναυσμα για περαιτέρω διερεύνηση στοιχείων του παραδοσιακού μας πολιτισμού.

Έτσι μέσα σε ένα δωδεκασέλιδο έντυπο οι μαθητές με τη βοήθεια καθηγητών τους, κατέγραψαν κάθε γλωσσικό στοιχείο της περιοχής- ιδιωματισμό-αλλά και κάθε γλωσσικό ιδίωμα του τόπου- ντοπιολαλιά-, λέξεις ή φράσεις που ηχούν περίεργα στα αυτιά μας και συχνά αποτελούν αφορμή, για να σχολιάσουμε αρνητικά, όσους ακόμη τις χρησιμοποιούν.

Και από τις ντοπιολαλιές και τους ιδιωματισμούς που καλά κρατούν, περάσαμε σε μια μόδα στον γραπτό τρόπο έκφρασης, στη χρήση των greeklish, που κατά κοινή ομολογία κακοποιούν την ελληνική γλώσσα, συμβάλλουν στην αύξηση της γλωσσικής μας πενίας και στη σμίκρυνση των οριζόντων μας.

Σε ό,τι αφορά τώρα στους ιδιωματισμούς ή ντοπιολαλιές σύμφωνα με τον γλωσσιοκοινωνιολογικό ορισμό της έννοιας γλώσσα είναι γλώσσες λεξικογραμματικά πλήρεις και σημαντικές, ανεξάρτητα από την κοινωνική ιεράρχηση, που τους έχει γίνει μέσα στα διάφορα εκπαιδευτικά συστήματα ή αυθαίρετα από απαίδευτους και ανιστόρητους. Οι ιδιωματισμοί αναδεικνύουν την ιδιοσυγκρασία, την κουλτούρα, τις ιδιαίτερες ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μιας περιοχής. Στην ελληνική επικράτεια η γλώσσα μας αν και παρέμεινε ενιαία από την αρχαιότητα έως σήμερα, ποτέ δεν μιλήθηκε ομοιόμορφα σε ολόκληρο τον γεωγραφικό χώρο με αποτέλεσμα να διαμορφωθούν τοπικές παραλλαγές.

Οφέλη για τους μαθητές
Πέρα από τη γνωριμία και επαφή των μαθητών με κατάλοιπα της γλωσσικής μας παράδοσης, που σε πείσμα των καιρών επιβιώνουν ακόμη στο γλωσσικό περιβάλλον των οικογενειών και του κοινωνικού τους περίγυρου, τα θετικά που αποκόμισαν οι μαθητές ήταν πολλά, καθώς η εργασία δεν περιορίστηκε μόνο στην έρευνα και στην καταγραφή των ιδιωματισμών και των ανεκδότων.

Όταν ολοκληρώθηκε η ατομική έρευνα, οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες εργασίας και κλήθηκαν να οργανώσουν, να ταξινομήσουν και να ομαδοποιήσουν το υλικό τους. Μετά την τελική επεξεργασία των ιδιωματισμών, την επιλογή των ανεκδότων και την ηλεκτρονική σελιδοποίηση από τη νομικό-καθηγήτρια του σχολείου κ. Ζωή Γάλλου, οι μαθητές ανέλαβαν να αναπαράγουν το τελικό προϊόν της εργασίας, προκειμένου να κάνουν κοινωνούς της προσπάθειάς τους, τις οικογένειές τους και τους συμμαθητές τους.

Η συμβολή της διεύθυνσης του σχολείου, της διευθύντριας κ. Θεοδώρας Τσιακίρη και των υποδιευθυντών κ. Ελένης Καραμήτσου και κ. Δ. Ζερδελή που ήταν αρωγοί στην προσπάθεια από την πρώτη στιγμή, ήταν καθοριστική, καθώς διέθεσε στους μαθητές την υλικοτεχνική υποδομή για την αναπαραγωγή της εργασίας και έτσι τα παιδιά είδαν το αποτέλεσμα του μόχθου τους, να παίρνει τη μορφή εντύπου πέρα από τα σχολικά τετράδια.

Όπως γίνεται αντιληπτό πρώτα η ατομική έρευνα και στη συνέχεια η συνεργασία των μαθητών μέσα στις ομάδες και των ομάδων μεταξύ τους, η οργάνωση της εκτύπωσης του δωδεκασέλιδου εντύπου και η διακίνησή του στο σχολικό περιβάλλον και όχι μόνο, έδωσε στους μαθητές τη δυνατότητα να αναπτύξουν πρωτοβουλίες και να αναλάβουν δράση, εμπειρίες πολύτιμες για τη μετέπειτα ζωή τους.

Η εργασία όμως αυτή των μαθητών είχε και έναν ακόμη στόχο με καθαρά ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Τα παιδιά αποφάσισαν να διαθέσουν το έντυπο της εργασίας τους έναντι μικρού τιμήματος και τα χρήματα που θα συγκέντρωναν να τα διαθέσουν σε φιλανθρωπικό σκοπό.

Αυτός ο στόχος τα ενθουσίασε ακόμη περισσότερο και κινητοποιήθηκαν πολύ γρήγορα και ευέλικτα προκειμένου να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν πιο πολλά χρήματα, για να συνδράμουν το Ορφανοτροφείο Θηλέων Λαμίας. Ο στόχος επετεύχθη γεγονός που χαροποίησε ιδιαίτερα τους μαθητές, διότι ένιωσαν τη χαρά της προσφοράς βασισμένοι αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις.

Θεσσαλικοί ιδιωματισμοί
Ενδεικτικά σας παραθέτουμε ένα μικρό δείγμα από τους Θεσσαλικούς ιδιωματισμούς που κατέγραψαν οι μικροί ερευνητές της ελληνικής γλώσσας που λίγο - πολύ είναι γνωστοί στους Θεσσαλούς, προκαλώντας σε αρκετές περιπτώσεις ευθυμία και αφορμή για πειράγματα σε μεγαλύτερους σε ηλικία πολίτες. Ιδού ...αρκετές:

καράτσες= χαμόμηλα, κασκαρίκα = φάρσα, κασκέτο = καπέλο, κατ' = κάτω, καταΐ = κάτω, κατσιό = καθισιό, καψαλίσ'κα = κάηκα, κενώνω = μοιράζω φαγητό κιάστανις = τα κάστανα, κλατσούρι = γαλοτύρι, κλησσιά = εκκλησία, κλοκύθι = το κολοκύθι, κλόστης = πλάστης, κλουρ' = κουλούρι, κοκονό = κόκορας, κοκοτσέλο = μικρός κόκορας, κολ = σίδερα για να κλειδώσουν την πόρτα ,κολ'τσίδα = φορτικός άνθρωπος, κοπάνα = σκάφη, κόσα = γρήγορα / πήγαινε – τρέξε, κόσια = περπατάω, κοστωδία = παρέα, κούπωμα = κούμπωμα, κούρις = μαλλιά, κουρίτσια = κορίτσια, κουσούρι = στραβά, κουτουλάω = τρακάρω, κούτσ'κο = μικρό παιδί, κούτσινο = το μικρό, κούτσ'κο = μικρό παιδί, κωλοφωτιά = πυγολαμπίδα, λαβίδα = κουτάλι, λάι = το λάδι, λαΐνι = στάμνα, λαμπίκο = πεντακάθαρο, Λάρ'σα = Λάρισα, λάχανα = τα χόρτα, λέλεκας = πελαργός, λέσιος = που βρωμάει, λιανά = ψιλά,λιγνός = λεπτός, μικρός, λόρδα = μεγάλη πείνα, λούμπα = λακκούβα με νερό, μαγαρίζω = βρομίζω, λερώνω, μαγειργιό = κουζίνα, μαλάζεις = ακουμπάς, μανάρι = πρόβατο, μανιά = γιαγιά, μάπα = λάχανο, μαράσκηνα = κορόμηλα, μαραχλαντίζω = στεναχωριέμαι, μασλάτι = η κουβέντα, μάστι = μάζεψε, ματαρθώ = ξαναέρθω, μαχαλάς = συνοικία, η γειτονιά, μεσάμπρα = ντουλάπα, μεσσάλα = τραπεζομάντηλο, μιντριλίκι = καναπές μίρλα = κλάμα, μισίκ = κούνια, μισίρια= γαλοπούλες, μόρτης = αλήτης, κακός, μόρχεται = μου έρχεται, μοσκαρογέλαδο = το μεσοδιάστημα όπου το μοσχάρι γίνεται κανονική αγελάδα, μουσκάρι = μοσχάρι, μούσμουλα = μούσκουλα, μπαϊλντισα = κουράστηκα, μπακρατσούλι =μικρή κατσαρόλα, μπάλια = μέτωπο, μπάμπαλου = σκουπιδάκι μικρό, μπομπίρκο=μικρό και ζωηρό παιδί, μπέρτσια = κάλτσες, μπιζέλι = αρακάς, μπιζέρσα = βαρέθηκα, κουράστηκα, μπιρίτζ = ρύζι, μπιστικί = κούνια, μπουρτζόβλαχος = πολύ βλάχος, μπριτζόλες= μπριζόλες, μυαλό κουρκούτι = μυαλό ζαλισμένο, μωρή = καλέ, νίβομαι = πλένομαι στο πρόσωπο, νταγλαράς = εύσωμος, νταγλάρι = ψηλός, νταλάκιασα = δίψασα, νταξ = εντάξει, νταούλια = ντέφι, ντερλίκωσα = έφαγα πολύ, ντι βερλίνγκα τι απόι = αυτός που πάει από εδώ και εκεί, ντίπ = καθόλου, ντοσάτς = στρώμα ,ντουγρού=ίσα, ευθεία, ντουρλάπ = βροχή, ντράβαλα = μπερδέματα, ξεμπλέτσος = ξεκούμπωτος, ξεποδαριάζομαι = κουράζομαι απ' το περπάτημα, ξερακιανός = αδύνατος, ξιμαρισμένος = βρώμικος άνθρωπος, ξυλιά = χτύπημα με ξύλο, οβγά= αυγά, ολουνούς = όλοι, οντάς= δωμάτιο, οξύ= το ξύδι, όξω = έξω, ορνία = κότες, ουι γιεμ= επιφώνημα έκπληξης, ούλα = όλα, σάκα = τσάντα, σακατεύτηκα = χτύπησα πολύ, σακιάρ = η ζάχαρη, σάκου = το σακάκι, σαλβάρι= το παντελόνι, σαλέ = τουαλέτα, σαματάς = φασαρία, σαπάν = επάνω, σαπέρα = εκεί πέρα, σαπτίρτσις του= τα έχασες, σαρμανίτσα = κούνια,σαρώνω = σκουπίζω, σαφρακιασμένος = άρρωστος, σβαγκανάω = πίνω κάτι γρήγορα, σγαρονάκια = πλεκτά παπουτσάκια, σινί = ταψί, σιούτος = όταν το κριάρι ή ο τράγος δεν έχουν ανεπτυγμένα κέρατα ή τα χάσουν για κάποιο λόγο λέγονται 'σιούτα' στη γλώσσα των κτηνοτρόφων. Άρα σιούτος είναι αυτός που έχει χάσει τη δύναμή του και θεωρείται παρηκμασμένος και ανάξιος λόγου, σκαμνιά = μουριά, σκασμένο = χαζό, χλιάρας = αυτός που είναι περιορισμένου νοητικού επιπέδου, χλιάρι = κουτάλι, χλιαρός = αυτόςπου είναι νωχελικός, χαλαρός, χούι = κουσούρι, συνήθεια, χουμπλάκα = μεγάλη πέτρα, χτήνου = αγελάδα, χτικιό = βάσανο, χώλωσα = θύμωσα, ψένω = ψήνω, ψες = χθες, ψίχες = ψίχουλα, ψούρα = βαθύ πιάτο.

Τις ντοπιολαλιές και τα ανέκδοτα συγκέντρωσαν οι μαθητές Αδαμοπούλου Ιωάννα, Αετοπούλου Νίκη, Αθανασόπουλος Ρένος, Αλεξούδη Κέλλυ, Αραπογιάννη Βασιλική, Βαμβακόπουλος Κων/νος, Βασιλείου Περικλής, Βάτσιου Καλλιόπη, Βογιατζόγλου Κωνσταντίνος, Βογιατζόγλου Φώτης, Γιαννούσης Στέργιος, Γιαννακάκης Σωκράτης, Γρηγοριάδου Σεβίνα, Γρηγορίου Στέργιος, Δαγκλή Ελένη, Δαμαλά Νικολέτα, Δημουλάς Θανάσης, Διαμαντοπούλου Μαρία, Δοξαριώτη Εβελίνα, Ευαγγελούλη Χρύσα.

Επιμέλεια εργασίας Κατερίνα Ζησοπούλου-φιλόλογος, ηλεκτρονική επεξεργασία Ζωή Γάλλου – νομικός.

Εφ. Ελευθερία (Σοφία Ορφανιώτη)