Ρομά: Πόσοι είναι στην Ελλάδα σήμερα – Οι οικισμοί τους, οι ηλικίες και οι συνθήκες διαβίωσης

Η εκπαίδευση των Ρομά και οι τομείς απασχόλησής τους – Από ποιες χώρες προέρχονται οι «εισαγόμενοι» Ρομά;

Το 2021 στο πλαίσιο της γενικής απογραφής του πληθυσμού, η Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας, του υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων πραγματοποίησε πανελλαδική καταγραφή για την κοινωνικοοικονομική κατάσταση στις περιοχές όπου διαμένουν κοινότητες Ρομά. Τα στοιχεία αυτά είναι άκρως ενδιαφέροντα και τα παραθέτουμε στο σημερινό μας άρθρο.



Πόσοι είναι οι Ρομά στην Ελλάδα και πού ζουν; Η ηλικιακή τους κατανομή

Σύμφωνα με τα στοιχεία της παραπάνω έρευνας ο πληθυσμός των Ρομά στη χώρα μας ανέρχεται σε 117.495 μόνιμους κατοίκους και αποτελεί το 1,13% του μόνιμου πληθυσμού της Ελλάδας. Εντοπίζεται και στις 13 Περιφέρεις της χώρας με υψηλότερα ποσοστά συγκέντρωσης στις Περιφέρειες Αττικής (25%), Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης (17%), Θεσσαλίας (14%) και Δυτικής Ελλάδας (13%).

Στους 142 Δήμους με υψηλές συγκεντρώσεις πληθυσμών Ρομά υπάρχουν 462 περιοχές διαβίωσής. Από αυτές 266 είναι οικισμοί τύπου Ι, ΙΙ και ΙΙΙ και 196 περιοχές όπου ζουν διάσπαρτοι. Οι οικισμοί τύπου Ι είναι «άκρως υποβαθμισμένες περιοχές», όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι μη αποδεκτές, με καλύβια, παραπήγματα και απουσία βασικών υποδομών. Οι οικισμοί τύπου ΙΙ είναι «μεικτοί καταυλισμοί», όπου υπάρχουν πρόχειρες κατασκευές παραπήγματα, σκηνές/τσαντίρια, λυόμενες κατασκευές, δηλαδή κοντέινερ, με μόνιμη, συνήθως, χρήση και μερική υποδομή (ύδρευσης, ηλεκτροδότησης, οδοποιίας) και βρίσκονται σε παρυφές κατοικημένων περιοχών.
Οι οικισμοί τύπου ΙΙΙ, είναι «γειτονιές» σε μόνιμη χρήση, συχνά σε υποβαθμισμένες περιοχές του αστικού ιστού (κυρίως σπίτια, κανονική οικοδομή – διαμερίσματα ή μονοκατοικίες και κάποιες λυόμενες κατασκευές, δηλαδή κοντέινερ). Τέλος τα «διάσπαρτα», αποτελούν σύμφωνα με την έρευνα νέα κατηγορία και αναφέρονται σε περιπτώσεις διαβίωσης εντός οικισμών. Το 10% των Ρομά ζει σε οικισμούς τύπου Ι, το 40% σε οικισμούς τύπου ΙΙ, το 30% σε οικισμούς τύπου ΙΙ και τέλος το 20% των Ρομά στην Ελλάδα ζει στα «διάσπαρτα».




Η ηλικιακή κατανομή των Ρομά αποδεικνύει ότι το 8,7% του πληθυσμού όπως αποτελείται από άτομα ηλικίας 0 – 3 ετών, το 5,6% από άτομα ηλικίας 4 – 5 ετών, το 20% από άτομα ηλικίας 6 – 15 ετών, το 28,9% είναι άτομα ηλικίας 16 – 29 ετών, το 28,9% είναι άτομα ηλικίας 30 – 64 ετών, ενώ μόλις το 7,9% είναι ηλικίας άνω των 65 ετών, κάτι που αποδεικνύει το χαμηλό προσδόκιμο ζωής των Ρομά.


Η εκπαίδευση των Ρομά

Στον τομέα της εκπαίδευσης, η έρευνα επιβεβαιώνει την τάση για πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου μετά το Δημοτικό και τη σταδιακά μειούμενη συμμετοχή σε όλα τα επίπεδα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ο αναλφαβητισμός στους Ρομά είναι υψηλότατος και φτάνει το 77,9%, ιδιαίτερα σε μεγαλύτερες ηλικίες.

Ο αριθμός των παιδιών Ρομά ηλικίας 0 – 3 ετών που φοιτούν στην προσχολική εκπαίδευση (βρεφικούς, βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθμούς) είναι μόλις 412 (8%). Ο αριθμός των παιδιών Ρομά ηλικίας 4 – 15 ετών που φοιτούν στην υποχρεωτική εκπαίδευση (Νηπιαγωγείο/ Δημοτικό/ Γυμνάσιο) είναι 9.330 (ποσοστό 66%).



Επειδή δημιουργούνται εύλογα ερωτήματα για το αν οι Περιφέρειες και οι Δήμοι μεριμνούν για την πρόσβαση των Ρομά που ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές σε σχολεία, στην συντριπτική πλειοψηφία (85%) η πρόσβαση στα εκπαιδευτικά ιδρύματα γίνεται χωρίς προβλήματα. Με τα πόδια, όταν τα σχολεία βρίσκονται κοντά στους οικισμούς των Ρομά, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις το μέσο μεταφοράς είναι λεωφορείο. Υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις όπου το μέσο μεταφοράς είναι ταξί ή άλλα συγκοινωνιακά μέσα που ναυλώνονται από τις Περιφέρειες ή τους Δήμους.



«Πρώιμοι γάμοι» μεταξύ Ρομά

Οι «πρώιμοι γάμοι» είναι ουσιαστικά γάμοι παιδιών ή ανηλίκων Ρομά. Πρόκειται για το γεγονός του γάμου ή της συμβίωσης, με τουλάχιστον ένα από τα δύο άτομα που «συμμετέχουν» να είναι ανήλικο, κάτω των 18 ετών.

Παρά το γεγονός ότι διεθνείς και εγχώριες νομοθετικές προβλέψεις απαγορεύουν τα φαινόμενα των πρώιμων και καταναγκαστικών γάμων, οι «πρώιμοι» ή παιδικοί γάμοι Ρομά συνεχίζουν να αποτελούν πάγια πρακτική στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη.

Σε πρόσφατη έρευνα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 2% των κοριτσιών Ρομά ηλικίας 10 – 15 ετών είχαν πραγματοποιήσει «παραδοσιακό – εθιμοτυπικό γάμο» ή συζούσαν με κάποιον σύντροφο. Σύμφωνα με την ίδια, ευρωπαϊκή έρευνα το 16% περίπου των κοριτσιών και αγοριών Ρομά ηλικίας 16 – 17 ετών είναι νόμιμα ή έθιμο – τυπικά παντρεμένο.


Σύμφωνα με απαντήσεις στο σύνολο των ερωτηματολογίων κατ’ αναλογία με τον πληθυσμό, οι «πρώιμοι γάμοι» υφίστανται σε ποσοστό 97% στον συνολικό πληθυσμό Ρομά. Το γεγονός αυτό παρατηρείται «πολύ» σε ποσοστό 88%, «λίγο» σε ποσοστό 9% και δεν παρατηρείται σε ποσοστό 3%.

Απασχόληση και ανεργία των Ρομά

Οι κύριες μορφές απασχόλησης Ρομά είναι οι εξής:
Συλλογή και εμπόριο ανακυκλώσιμων ειδών: 30,2%
Πλανόδιο εμπόριο: 25,6%
Μικροπωλητές σε λαϊκές αγορές: 13,4%
Εποχικές Αγροτικές Εργασίες: 13%
Ατομικές επιχειρήσεις: 5%
Γεωργικές εργασίες: 4,7%
Τεχνικές και οικοδομικές εργασίες: 3,9%
Κτηνοτροφικές εργασίες: 1,2%
Κοινωνικές επιχειρήσεις: (ΚΟΙΝΣΕΠ): 0,9%
Μουσικοί: 0,7%


Τέλος, το 1,1% δήλωσε ως επάγγελμα την επαιτεία (ζητιανιά)! Θυμίζουμε ότι το 2018 καταργήθηκε ο χαρακτηρισμός της επαιτείας ως αδικήματος ακολουθώντας μια αντίληψη ότι προϋπόθεση για να χαρακτηριστεί μια πράξη ως αξιόποινη πρέπει να είναι άδικη. Από τα παραπάνω στοιχεία για τους Ρομά προκύπτει ότι μεγάλη μερίδα απασχολείται χωρίς τις αναγκαίες προϋποθέσεις εργασιακής ασφάλειας ή και χωρίς φορολογικές υποχρεώσεις.

Η απασχόληση των Ρομά διαφέρει από Περιφέρεια σε Περιφέρεια. Ενδεικτικά, στην Περιφέρεια Αττικής οι Ρομά ασχολούνται κυρίως με το εμπόριο ανακυκλώσιμων ειδών, το πλανόδιο εμπόριο, ενώ υπάρχουν και πολλοί μικροπωλητές. Στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης οι κύριες μορφές απασχόλησης των Ρόμα είναι: εποχικές αγροτικές εργασίες, μικροπωλητές σε λαϊκές αγορές και γεωργικές εργασίες. Τέλος, το ποσοστό των εγγεγραμμένων στον ΟΑΕΔ – ΔΥΠΑ Ρομά ηλικίας 16 – 64 ετών είναι 64%…

Οι Ρομά από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τρίτες χώρες

Τα τελευταία 30 χρόνια, ιδιαίτερα, έχουν εγκατασταθεί στη χώρα πολλοί Ρομά από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τρίτες χώρες. Σύμφωνα με την έρευνα που αναφέραμε, το 48% των αλλοδαπών Ρομά στη χώρα προέρχεται από την Αλβανία. Το 29% από τη Βουλγαρία και το 15% από τη Ρουμανία, δυο βαλκανικές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.


Υπάρχουν Πακιστανοί Ρομά (ποσοστό 4%) στους Δήμους Σοφάδων και Τυρνάβου. Αφγανοί Ρομά (ποσοστό 1% επί του συνόλου) των αλλοδαπών Ρομά σε συνδυασμό με Ρομά αλβανικής καταγωγής ζουν στον Δήμο Πατρέων. Τούρκοι Ρομά σε συνδυασμό με Ρομά βουλγαρικής καταγωγής ζουν στον Δήμο Αλεξανδρούπολης. Στον Δήμο Αθηναίων ζουν Τούρκοι Ρομά, σε συνδυασμό με Ρομά αλβανικής, ρουμανικής και βουλγαρικής καταγωγής. Το ποσοστό των Τούρκων Ρομά στο σύνολο των αλλοδαπών Ρομά είναι 1%. Στον Δήμο Πατρέων ζουν Ινδοί Ρομά (θυμίζουμε ότι η Ινδία είναι η κοιτίδα των Ρομά). Το ποσοστό των Ινδών Ρομά στη χώρα όπως είναι 1% στο σύνολο των αλλοδαπών Ρομά. Τέλος Μολδαβοί Ρόμα σε συνδυασμό με Ρομά αλβανικής καταγωγής ζουν στον Δήμο Φλώρινας (ποσοστό 1%).


Τα παραπάνω στοιχεία απεικονίζουν την κατ’ εκτίμηση εικόνα που έχουν οι Δημοτικές Αρχές. Δεν γνωρίζουμε πόσοι ακριβώς είναι οι αλλοδαποί Ρομά στην Ελλάδα, ούτε ποιο είναι το νομικό καθεστώς διαμονής όπως στη χώρα.

Για ποιους λόγους απευθύνονται οι Ρομά σε υπηρεσίες των Δήμων;

Οι Δήμοι που συμμετείχαν στη συγκεκριμένη έρευνα προσδιόρισαν τους λόγους για τους οποίους οι Ρομά προσφεύγουν περισσότερο σε υπηρεσίες. Η συγκεκριμένη ερώτηση είχε πολλαπλές απαντήσεις και παρείχε τη δυνατότητα ταυτόχρονης πολλαπλής επιλογής απαντήσεων και ελεύθερης απάντησης. Σύμφωνα με απαντήσεις που δόθηκαν οι βασικότεροι λόγοι για τους οποίους επισκέπτονται οι Ρομά υπηρεσίες των Δήμων είναι οι εξής:

Υποβολή αιτήσεων για προγράμματα πρόνοιας και κοινωνικής ένταξης όπως το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα και ΤΕΒΑ (99,8%).
Η υποστήριξη για την έκδοση ανανέωσης καρτών ανεργίας καθώς και η υποβολή αιτήματος για επίδομα ανεργίας (59,1%).
Η υποστήριξη για ένταξη σε προγράμματα κατάρτισης ή απασχόλησης του ΟΑΕΔ – ΔΥΠΑ (42,8%).
Η εγγραφή των παιδιών στα σχολεία (39,2%)
Η υποστήριξη υποβολής αιτήσεων σε κοινωνικές δομές και υπηρεσίες, όπως κοινωνικό φροντιστήριο, δομές ψυχικές υγείας και βρεφονηπιακοί σταθμοί (30,3%).
Συμβουλευτική υποστήριξη για ένταξη στην αγορά εργασίας και επαγγελματικό προσανατολισμό (21,9%)
Συμβουλευτική ψυχοκοινωνικής στήριξης (18,9%)
Υποστήριξη στην υποβολή αιτήσεων για ένταξη στην αγορά εργασίας (16,9%)
Συμμετοχή σε ενημερωτικές δράσεις προληπτικής ιατρικής και συνθηκών υγιεινής διαβίωσης (7,1%) και συμμετοχή σε δράσεις δημιουργικής απασχόλησης και μαθησιακής στήριξης παιδιών (4,5%).


Πού οφείλεται η δυσκολία των Ρομά στην κοινωνική ένταξη;

Ο βασικός λόγος που δυσχεραίνει την ένταξη των Ρομά εδράζεται στην εκπαίδευση. Οι Δημοτικές Αρχές εκτιμούν ότι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και ο υψηλός αναλφαβητισμός, η πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου και η μαθητική διαρροή (54,1%) είναι οι βασικότεροι λόγοι που καθυστερούν τις διαδικασίες που γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση.

Επίσης, σύμφωνα με τους Δήμους πάντα, οι υποβαθμισμένες συνθήκες διαβίωσης, η υλική στέρηση σε αγαθά και παροχές (45,6%) και το χαμηλό εισόδημα συντείνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο πέμπτος κατά σειρά λόγος είναι η παραβατικότητα/εγκληματικότητα (29,4%).

Ένας ακόμα σοβαρός λόγος της δυσκολίας κοινωνικής ένταξης των Ρομά είναι η αδυναμία πρόσβασης στις τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας που δυσχεραίνει τη διεκπεραίωση των συναλλαγών τους με το κράτος.

Επίλογος

Σύμφωνα με την έρευνα της Γενικής Γραμματείας Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας, της οποίας προΐσταται ο Γ. Σταμάτης που εντάχθηκε στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας της Ν.Δ., σε εκλόγιμη μάλιστα θέση, “οι Έλληνες Ρομά αποτελούν ιστορικά αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού, υπάγονται στο Σύνταγμα και τους νόμους του Ελληνικού Κράτους και απολαμβάνουν όλων των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται για τους Έλληνες πολίτες. Ως Έλληνες πολίτες, οι Ρομά δεν απογράφονται με βάση την πολιτισμική τους ταυτότητα (culture identity). Όμως λόγω των ιδιαίτερων κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών βάσει νομοθετικών ή κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών, βάσει νομοθετικών ή κανονιστικών διατάξεων κάποιοι εξ αυτών προσδιορίζονται: είτε ως ειδική κοινωνική ομάδα, είτε ως ομάδα που διαβιώνει/διαβιεί σε καταυλισμούς ή σε οικισμούς με χαρακτηριστικά κοινωνικού αποκλεισμού, είτε ως ευάλωτη ομάδα με ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, είτε ως ευάλωτη κοινωνική ομάδα, είτε ως πληθυσμός περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων.

Πηγή: “Καταγραφή Οικισμών και Πληθυσμού Ρομά σε εθνικό επίπεδο (έτους 2021)”, απ’ όπου προέρχονται και οι πίνακες του άρθρου.
Επιμέλεια: Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας, Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων.