Τι είναι το «déjà vu» και το «jamais vu» – Νέα έρευνα

Η επανάληψη έχει μια περίεργη σχέση με το μυαλό. Πάρτε την εμπειρία του déjà vu, όταν

λανθασμένα πιστεύουμε ότι έχουμε βιώσει μια νέα κατάσταση στο παρελθόν – κάτι που στους περισσότερους αφήνει μια τρομακτική αίσθηση του παρελθόντος.

Το déjà vu είναι στην πραγματικότητα ένα παράθυρο στη λειτουργία του συστήματος μνήμης μας. Η έρευνα διαπίστωσε ότι το φαινόμενο προκύπτει όταν το τμήμα του εγκεφάλου που ανιχνεύει την εξοικείωση, αποσυγχρονίζεται με την πραγματικότητα. Το Déjà vu είναι το σήμα που σας προειδοποιεί για αυτό το παράξενο: είναι ένας τύπος “ελέγχου των δεδομένων” για το σύστημα μνήμης.

Αλλά η επανάληψη μπορεί να κάνει κάτι ακόμα πιο παράξενο και ασυνήθιστο. Το αντίθετο του déjà vu είναι το “jamais vu”, όταν κάτι που ξέρετε και είναι οικείο, το αισθάνεστε εξωπραγματικό κατά κάποιο τρόπο. Στην πρόσφατη έρευνα των Akira O’Connor (Ανώτερος Λέκτορας Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο του St Andrews) και Christopher Moulin (Καθηγητής Γνωστικής Νευροψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Grenoble Alpes), η οποία κέρδισε ένα βραβείο Ig Nobel λογοτεχνίας , ερευνήθηκε ο  μηχανισμός πίσω από το φαινόμενο.

Το Jamais vu μπορεί να περιλαμβάνει το να κοιτάξετε ένα οικείο πρόσωπο και να το βρείτε ξαφνικά ασυνήθιστο ή άγνωστο . Οι μουσικοί το παθαίνουν στιγμιαία – χάνοντας το δρόμο τους σε ένα πολύ οικείο μουσικό πέρασμα. Μπορεί να το είχατε πάθει όταν πήγατε σε ένα οικείο μέρος και να αποπροσανατολιστήκατε ή να το είδατε με «νέα μάτια».

Είναι μια εμπειρία που είναι ακόμα πιο σπάνια από το déjà vu και ίσως ακόμη πιο ασυνήθιστη και ανησυχητική. Όταν ζητήθηκε από ανθρώπους να το περιγράψουν σε ερωτηματολόγια σχετικά με εμπειρίες στην καθημερινή ζωή, δίνουν τις εξής περιγραφές όπως: «Όταν γράφω στις εξετάσεις μου, γράφω σωστά μια λέξη όπως «όρεξη», αλλά συνεχίζω να κοιτάζω τη λέξη ξανά και ξανά γιατί έχω δεύτερη σκέψη ότι μπορεί να είναι λάθος».

 Απλή ρύθμιση

Δεν γνωρίζουμε πολλά για το jamais vu. Αλλά οι δύο ερευνητές σκέφτηκαν ότι θα ήταν πολύ εύκολο να προκληθεί στο εργαστήριο. Αν απλώς ζητήσετε από κάποιον να επαναλάβει κάτι ξανά και ξανά, συχνά βρίσκει ότι δεν έχει νόημα και προκαλεί σύγχυση.

Αυτός ήταν ο βασικός σχεδιασμός των πειραμάτων στο jamais vu. Σε ένα πρώτο πείραμα, 94 προπτυχιακοί φοιτητές περνούσαν το χρόνο τους γράφοντας επανειλημμένα την ίδια λέξη. Το έκαναν με δώδεκα διαφορετικές λέξεις οι οποίες κυμαίνονταν από τις συνηθισμένες, όπως «πόρτα», έως λιγότερο κοινές, όπως «σπαθί».

Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αντιγράψουν τη λέξη όσο το δυνατόν γρηγορότερα, αλλά τους είπαν ότι τους επέτρεψαν να σταματήσουν και τους δώσαμε μερικούς λόγους για τους οποίους μπορεί να σταματήσουν να αισθάνονται περίεργα, να βαριούνται ή να πονάει το χέρι τους.

Η διακοπή επειδή τα πράγματα άρχισαν να φαίνονται περίεργα ήταν η πιο κοινή επιλογή, με περίπου το 70% να σταματάει τουλάχιστον μία φορά επειδή αισθάνθηκε κάτι που ορίσαμε ως jamais vu. Αυτό συνέβαινε συνήθως μετά από περίπου ένα λεπτό (33 επαναλήψεις) – και συνήθως για γνωστές λέξεις. Σε ένα δεύτερο πείραμα χρησιμοποιήσαμε μόνο τη λέξη «το», υπολογίζοντας ότι ήταν η πιο κοινή. Αυτή τη φορά, το 55% των ανθρώπων σταμάτησε να γράφει για λόγους που συνάδουν με τον ορισμό μας για το jamais vu (αλλά μετά από 27 επαναλήψεις).

Οι άνθρωποι περιέγραψαν τις εμπειρίες τους ως κυμαινόμενες από “Χάνουν το νόημά τους όσο περισσότερο τις κοιτάς” έως “Έμοιαζαν να χάνουν τον έλεγχο του χεριού” και το αγαπημένο μας “δεν φαίνεται σωστό, σχεδόν μοιάζει σαν να μην είναι στην πραγματικότητα μια λέξη αλλά κάποιος με εξαπάτησε να σκέφτομαι ότι είναι».

Οι δύο ερευνητές χρειάστηκαν  περίπου 15 χρόνια για να γράψουν και να δημοσιεύσουν αυτό το επιστημονικό έργο.  Το 1907, μια από τις αφανείς ιδρυτικές προσωπικότητες της ψυχολογίας, η Margaret Floy Washburn , δημοσίευσε ένα πείραμα με μια από τις μαθήτριές της, το οποίο έδειξε την «απώλεια της συνειρμικής δύναμης» με λέξεις που έπρεπε να κοιτάζει επί τρία λεπτά. Οι λέξεις έγιναν παράξενες, έχασαν το νόημά τους και κατακερματίστηκαν με τον καιρό.

Βαθύτερες γνώσεις

«Η μοναδική μας συμβολή είναι η ιδέα ότι οι μεταμορφώσεις και οι απώλειες νοήματος στην επανάληψη συνοδεύονται από ένα ιδιαίτερο συναίσθημα – το jamais vu. Το Jamais vu είναι ένα μήνυμα προς εσάς ότι κάτι έχει γίνει πολύ αυτόματο, πολύ ρέον, πολύ επαναλαμβανόμενο. Μας βοηθά να «βγούμε απότομα» από την τρέχουσα επεξεργασία μας και η αίσθηση της μη πραγματικότητας είναι στην πραγματικότητα ένας έλεγχος πραγματικότητας» περιγράφουν οι δύο καθηγητές. 

Είναι λογικό ότι αυτό πρέπει να συμβεί. Τα γνωστικά μας συστήματα πρέπει να παραμείνουν ευέλικτα, επιτρέποντάς μας να κατευθύνουμε την προσοχή μας οπουδήποτε χρειάζεται αντί να χανόμαστε σε επαναλαμβανόμενες εργασίες για πάρα πολύ καιρό.

«Μόλις αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε το jamais vu. Ο κύριος επιστημονικός απολογισμός είναι ο «κορεσμός» – η υπερφόρτωση μιας αναπαράστασης μέχρι να γίνει ανόητη» σημειώνουν.