Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην
Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.Θοδωρής Αντωνόπουλος
Πότε ξεκινά η ανασκαφική σας δραστηριότητα στην Αλεξάνδρεια;
Είναι μεγάλη ιστορία, θα σας πω απλώς ότι το 1996 έλαβα μέρος σε ένα συνέδριο που έγινε στην Αλεξάνδρεια με τίτλο «Αλέξανδρος και Αλεξάνδρεια» και αυτό ήταν το έναυσμα για να εγκατασταθώ μόνιμα σε αυτή την πόλη και να εργαστώ εδώ στο εξής
Στα πλαίσιο αυτό δημιούργησα το 2000 το Ελληνικό Ινστιτούτο-Ίδρυμα Αλεξανδρινού Πολιτισμού (HRIAC) μαζί με Έλληνες της ομογένειας και άλλες προσωπικότητες. Το 1998 ξεκίνησα τις πρώτες ανασκαφές σε μια τοποθεσία που λέγεται Terra Sancta γύρω από τον Τάφο του Αλαβάστρου, ένα σχετικά άγνωστο ελληνιστικό μνημείο – πρόκειται για προθάλαμο μακεδονικού τάφου κατασκευασμένου εξ ολοκλήρου από αλάβαστρο. Ακολούθησε μια έρευνα στο Εβραϊκό Νεκροταφείο της πόλης, όπου όμως, για ευνόητους λόγους, δεν μπορούσε να γίνει ανασκαφή. Στο πάρκο Σαλαλάτ, το οποίο εμφανίζεται και στο ντοκιμαντέρ για τον Αλέξανδρο, σκάβω από το 2007. Εκεί βρήκαμε το 2009 το άγαλμα του Αλέξανδρου, σε μια χρονιά που λόγω των ταραχών που ξέσπασαν τότε στην Αίγυπτο με την Αραβική Άνοιξη είχαν διακοπεί για ένα διάστημα και οι εργασίες μας.
Πράγματι, έχω ακούσει κι εγώ τις πιο απίθανες θεωρίες! Αυτό ομολογώ ότι είναι συγκινητικό, καθώς όλοι θέλουν να έχουν τον τάφο του Αλέξανδρου στη γειτονιά τους, που λέμε. Το σίγουρο είναι ότι αρχικά τουλάχιστον βρισκόταν στο βασιλικό τετράγωνο της Αλεξάνδρειας.
— Ποια είναι η ιδιαιτερότητα αυτής της θέσης;
Η περιοχή αυτή στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια ανήκε στο λεγόμενο βασιλικό τετράγωνο, τη βασιλική συνοικία. Εκεί βρίσκονταν τα ανάκτορα των Πτολεμαίων και ορισμένα σημαντικά δημόσια κτίρια, όπως αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς και ιδιαίτερα ο Στράβωνας. Ανάμεσά τους η περίφημη Βιβλιοθήκη, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το Αρσινόειο, ένας ναός αφιερωμένος στην Ίσιδα, οι βασιλικοί τάφοι και το Μουσείο – μη φανταστείτε ένα μουσείο με τη σημερινή έννοια, επρόκειτο για ένα οιονεί πανεπιστήμιο που, όπως λέει και η ονομασία του, καλλιεργούσε τις μούσες, δηλαδή τις τέχνες και τα γράμματα, και ήταν άμεσα συνδεδεμένο με τη Βιβλιοθήκη, από την οποία δυστυχώς δεν έχει βρεθεί κανένα ίχνος. Στην Αλεξάνδρεια, ξέρετε, οι ανασκαφές σπάνια φτάνουν ως το στρώμα της ελληνιστικής εποχής που βρίσκεται κάτω από τα δέκα μέτρα από την επιφάνεια, γιατί συναντούν τον υδροφόρο ορίζοντα – το έχουμε και στο Σαλαλάτ αυτό το πρόβλημα και το αντιμετωπίζουμε με συνεχείς αντλήσεις νερού.
Γενική άποψη της ανασκαφής
— Τα σπουδαιότερα ως τώρα ευρήματα;
Το σημαντικότερο είναι αναμφίβολα το μαρμάρινο άγαλμα του Αλέξανδρου που προανέφερα. Είναι πρώιμο ελληνιστικό, αρκετά κοντά στον καιρό που ζούσε ο Αλέξανδρος, και θεωρώ ότι αναπαριστά την πραγματική μορφή του, όχι κάποια εξιδανικευμένη, όπως αυτές που φιλοτεχνήθηκαν αργότερα, στα ρωμαϊκά χρόνια. Παρότι, λοιπόν, δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι, καθώς δεν φέρει υπογραφή ή κάποιο άλλο σημείο αναγνώρισης, η μορφή ταιριάζει πολύ στον αυθεντικό Αλέξανδρο όπως τον βλέπουμε στη ζωγραφική αναπαράσταση της Βεργίνας και άλλα έργα της ίδια εποχής. Τον Μάιο του ’22 διοργάνωσα στην Αλεξάνδρεια ένα συνέδριο με αντικείμενο αυτό ακριβώς το άγαλμα και οι περισσότεροι επιστήμονες που παρευρέθηκαν βρήκαν εξαιρετικά πιθανή αυτή την εκδοχή – σήμερα εκτίθεται στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο της πόλης.
— Τα σπουδαιότερα ως τώρα ευρήματα;
Το σημαντικότερο είναι αναμφίβολα το μαρμάρινο άγαλμα του Αλέξανδρου που προανέφερα. Είναι πρώιμο ελληνιστικό, αρκετά κοντά στον καιρό που ζούσε ο Αλέξανδρος, και θεωρώ ότι αναπαριστά την πραγματική μορφή του, όχι κάποια εξιδανικευμένη, όπως αυτές που φιλοτεχνήθηκαν αργότερα, στα ρωμαϊκά χρόνια. Παρότι, λοιπόν, δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως βέβαιοι, καθώς δεν φέρει υπογραφή ή κάποιο άλλο σημείο αναγνώρισης, η μορφή ταιριάζει πολύ στον αυθεντικό Αλέξανδρο όπως τον βλέπουμε στη ζωγραφική αναπαράσταση της Βεργίνας και άλλα έργα της ίδια εποχής. Τον Μάιο του ’22 διοργάνωσα στην Αλεξάνδρεια ένα συνέδριο με αντικείμενο αυτό ακριβώς το άγαλμα και οι περισσότεροι επιστήμονες που παρευρέθηκαν βρήκαν εξαιρετικά πιθανή αυτή την εκδοχή – σήμερα εκτίθεται στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο της πόλης.
To άγαλμα του Μ. Αλεξάνδρου. Φωτ.: via instagram/hriac
Επιπλέον, έχουμε εντοπίσει τη βάση θεμελίωσης ενός πολύ μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος που ακόμα ανασκάπτουμε, χωρίς να έχουμε καταλάβει ποιο ακριβώς είναι, καθώς επίσης έναν από τους βασικούς ρωμαϊκούς δρόμους της Αλεξάνδρειας, τον ονομαζόμενο L2 –πρόκειται για τον πρώτο παράλληλο της κύριας οδικής αρτηρίας της πόλης εκείνη την εποχή–, ενώ πρόσφατα βρήκαμε και ένα μεγάλο τμήμα του R1, του κύριου κάθετου δρόμου που ένωνε το θαλάσσιο λιμάνι με τα παλάτια με το λιμάνι της λίμνης. Αυτός διασταυρωνόταν με την οριζόντια οδό και ήταν μια σπουδαία ανακάλυψη, καθώς στη διασταύρωση των δύο αυτών κύριων οδών ήταν το κέντρο της πόλης. Να πούμε, βέβαια, ότι η τότε Αλεξάνδρεια διέφερε πολύ από τη σημερινή λόγω και των προσχώσεων του Νείλου.
Επιπλέον, έχουμε εντοπίσει τη βάση θεμελίωσης ενός πολύ μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος που ακόμα ανασκάπτουμε, χωρίς να έχουμε καταλάβει ποιο ακριβώς είναι, καθώς επίσης έναν από τους βασικούς ρωμαϊκούς δρόμους της Αλεξάνδρειας, τον ονομαζόμενο L2 –πρόκειται για τον πρώτο παράλληλο της κύριας οδικής αρτηρίας της πόλης εκείνη την εποχή–, ενώ πρόσφατα βρήκαμε και ένα μεγάλο τμήμα του R1, του κύριου κάθετου δρόμου που ένωνε το θαλάσσιο λιμάνι με τα παλάτια με το λιμάνι της λίμνης. Αυτός διασταυρωνόταν με την οριζόντια οδό και ήταν μια σπουδαία ανακάλυψη, καθώς στη διασταύρωση των δύο αυτών κύριων οδών ήταν το κέντρο της πόλης. Να πούμε, βέβαια, ότι η τότε Αλεξάνδρεια διέφερε πολύ από τη σημερινή λόγω και των προσχώσεων του Νείλου.
Το μαρμάρινο άγαλμα του Αλέξανδρου είναι ο σημαντικό μέχρι στιγμής εύρημα. Φωτ.: via instagram/hriac
Tο άγαλμα του Αλέξανδρου βρέθηκε το 2009. Φωτ.: via instagram/hriac
— Βρισκόταν, άραγε, εκεί και το Μαυσωλείο του Αλέξανδρου; Ρωτώ γιατί κατά καιρούς, εκτός από την Αλεξάνδρεια, έχουν προταθεί ως τόποι ταφής η όαση της Σίβα, η Βαβυλώνα, η Βεργίνα, η Αμφίπολη κ.ά.
Πράγματι, έχω ακούσει κι εγώ τις πιο απίθανες θεωρίες! Αυτό ομολογώ ότι είναι συγκινητικό, καθώς όλοι θέλουν να έχουν τον τάφο του Αλέξανδρου στη γειτονιά τους, που λέμε. Το σίγουρο είναι ότι αρχικά τουλάχιστον βρισκόταν στο βασιλικό τετράγωνο της Αλεξάνδρειας. Αυτή την πληροφορία μάς μεταφέρουν και οι αρχαίοι συγγραφείς – το αν το σώμα του βρίσκεται επίσης εδώ μας είναι άγνωστο, όμως σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες ο τάφος και υπήρχε και ήταν επισκέψιμος μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ., οπότε αρχίζουν οι συγκρούσεις μεταξύ χριστιανών και εθνικών, Ρωμαίων και ντόπιων, ορθόδοξων και μονοφυσιτών κ.λπ., για να ακολουθήσει η αραβική κατάκτηση. Εκείνα τα χρόνια χάνονται τα ίχνη του τάφου. Δεν ξέρουμε τι απέγινε το μνημείο, είναι όμως βέβαιο ότι το σώμα του βρισκόταν εκεί και πιθανότατα οι ιερείς οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί με τη φύλαξή του –μην ξεχνάμε ότι ο Αλέξανδρος λατρευόταν ως θεός– το έκρυψαν κάπου όπου θα ήταν ασφαλές.
— Βρισκόταν, άραγε, εκεί και το Μαυσωλείο του Αλέξανδρου; Ρωτώ γιατί κατά καιρούς, εκτός από την Αλεξάνδρεια, έχουν προταθεί ως τόποι ταφής η όαση της Σίβα, η Βαβυλώνα, η Βεργίνα, η Αμφίπολη κ.ά.
Πράγματι, έχω ακούσει κι εγώ τις πιο απίθανες θεωρίες! Αυτό ομολογώ ότι είναι συγκινητικό, καθώς όλοι θέλουν να έχουν τον τάφο του Αλέξανδρου στη γειτονιά τους, που λέμε. Το σίγουρο είναι ότι αρχικά τουλάχιστον βρισκόταν στο βασιλικό τετράγωνο της Αλεξάνδρειας. Αυτή την πληροφορία μάς μεταφέρουν και οι αρχαίοι συγγραφείς – το αν το σώμα του βρίσκεται επίσης εδώ μας είναι άγνωστο, όμως σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες ο τάφος και υπήρχε και ήταν επισκέψιμος μέχρι και τον 3ο αιώνα μ.Χ., οπότε αρχίζουν οι συγκρούσεις μεταξύ χριστιανών και εθνικών, Ρωμαίων και ντόπιων, ορθόδοξων και μονοφυσιτών κ.λπ., για να ακολουθήσει η αραβική κατάκτηση. Εκείνα τα χρόνια χάνονται τα ίχνη του τάφου. Δεν ξέρουμε τι απέγινε το μνημείο, είναι όμως βέβαιο ότι το σώμα του βρισκόταν εκεί και πιθανότατα οι ιερείς οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί με τη φύλαξή του –μην ξεχνάμε ότι ο Αλέξανδρος λατρευόταν ως θεός– το έκρυψαν κάπου όπου θα ήταν ασφαλές.
Όστρακο με παράσταση Αθηνάς
— Ναι, θυμάμαι να τα λέτε αυτά και στο ντοκιμαντέρ. Με την ευκαιρία, πώς σας φάνηκε;
Να ξεκαθαρίσω αρχικά ότι δεν έχω καμία σχέση ούτε με το σενάριο ούτε με τη σκηνοθεσία – η συμμετοχή μου περιορίζεται στο κομμάτι της δουλειάς μου. Και, αν εξαιρέσω τη σκηνή που δείχνει τον Αλέξανδρο με τον Ηφαιστίωνα να φιλιούνται, που τη θεωρώ υπερβολική και γυρισμένη περισσότερο για λόγους show biz, πρόκειται για μια σοβαρή παραγωγή. Δεν λείπουν τα λάθη και οι ανακρίβειες, όμως σε γενικές γραμμές ακολουθεί πιστά την πραγματική ιστορική πορεία του Αλέξανδρου. Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι πρόκειται για μια εμπορική ταινία που απευθύνεται σε ένα παγκόσμιο κοινό με έναν τρόπο εκλαϊκευμένο, δεν είναι ένα αυστηρά επιστημονικό ντοκιμαντέρ, επόμενο είναι λοιπόν να καταφεύγει και σε κάποιες ευκολίες. Το κομμάτι, εντούτοις, με τις γνώμες των ιστορικών και των αρχαιολόγων είναι απολύτως σοβαρό και τεκμηριωμένο.
— Μια και τόσος ντόρος έγινε για εκείνη τη σκηνή, υπάρχουν ασφαλείς μαρτυρίες για τη σεξουαλικότητα του Αλέξανδρου;
Όχι, δεν έχουμε καμία συγκεκριμένη πληροφορία σχετικά. Ο Ηφαιστίωνας ήταν όντως ο πιο πιστός και αγαπημένος φίλος του Αλέξανδρου, μεγαλώσανε μαζί από παιδιά, ήταν αχώριστοι, τον ακολούθησε παντού μέχρι το τέλος, αυτά είναι δεδομένα. Το αν υπήρχε και κάποια άλλη πλευρά στη σχέση αυτή δεν το γνωρίζουμε ούτε έχει ιδιαίτερη σημασία, μιλάμε άλλωστε για ένα διαφορετικό ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο
— Ναι, θυμάμαι να τα λέτε αυτά και στο ντοκιμαντέρ. Με την ευκαιρία, πώς σας φάνηκε;
Να ξεκαθαρίσω αρχικά ότι δεν έχω καμία σχέση ούτε με το σενάριο ούτε με τη σκηνοθεσία – η συμμετοχή μου περιορίζεται στο κομμάτι της δουλειάς μου. Και, αν εξαιρέσω τη σκηνή που δείχνει τον Αλέξανδρο με τον Ηφαιστίωνα να φιλιούνται, που τη θεωρώ υπερβολική και γυρισμένη περισσότερο για λόγους show biz, πρόκειται για μια σοβαρή παραγωγή. Δεν λείπουν τα λάθη και οι ανακρίβειες, όμως σε γενικές γραμμές ακολουθεί πιστά την πραγματική ιστορική πορεία του Αλέξανδρου. Πρέπει να έχουμε υπόψη ότι πρόκειται για μια εμπορική ταινία που απευθύνεται σε ένα παγκόσμιο κοινό με έναν τρόπο εκλαϊκευμένο, δεν είναι ένα αυστηρά επιστημονικό ντοκιμαντέρ, επόμενο είναι λοιπόν να καταφεύγει και σε κάποιες ευκολίες. Το κομμάτι, εντούτοις, με τις γνώμες των ιστορικών και των αρχαιολόγων είναι απολύτως σοβαρό και τεκμηριωμένο.
— Μια και τόσος ντόρος έγινε για εκείνη τη σκηνή, υπάρχουν ασφαλείς μαρτυρίες για τη σεξουαλικότητα του Αλέξανδρου;
Όχι, δεν έχουμε καμία συγκεκριμένη πληροφορία σχετικά. Ο Ηφαιστίωνας ήταν όντως ο πιο πιστός και αγαπημένος φίλος του Αλέξανδρου, μεγαλώσανε μαζί από παιδιά, ήταν αχώριστοι, τον ακολούθησε παντού μέχρι το τέλος, αυτά είναι δεδομένα. Το αν υπήρχε και κάποια άλλη πλευρά στη σχέση αυτή δεν το γνωρίζουμε ούτε έχει ιδιαίτερη σημασία, μιλάμε άλλωστε για ένα διαφορετικό ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο
.
Ενσφράγιστη λαβή αμφορέα
Νόμισμα με κεφαλή Αλεξάνδρου
— Η ελληνική πολιτεία στηρίζει το έργο σας, έχετε επαφές;
Με την ελληνική πολιτεία είμαστε μακριά κι αγαπημένοι! Είχα την τιμή να επισκεφτεί την ανασκαφή στο Σαλαλάτ ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος, και την επίσης μεγάλη τιμή να έρθει το 2022 ο σημερινός πρωθυπουργός ο κ. Μητσοτάκης στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο για να δει το άγαλμα του Αλέξανδρου. Αυτές ήταν όλες κι όλες οι επαφές μας. Δεν παραπονιέμαι όμως, από την πλευρά μου προσπαθώ να κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ για την πατρίδα μου χωρίς να περιμένω το αντίστροφο, όπως λέει και το γνωστό απόφθεγμα. Η ομογένεια, ναι, είναι δίπλα και στηρίζει, μετά από τόσα χρόνια άλλωστε με θεωρούν πια δικό τους άνθρωπο. Αλλά και με τις αιγυπτιακές αρχές, που ήταν αρχικά επιφυλακτικές και συναντούσα δυσκολίες, καθώς τυγχάνω ξένη, γυναίκα και αλλόθρησκη, η συνεργασία μας είναι πλέον πολύ καλή, άλλωστε η Αίγυπτος έχει γίνει δεύτερη πατρίδα μου! Και βεβαίως θα συνεχίσω να κάνω τη δουλειά που ξεκίνησα εδώ για όσο αντέχω και μπορώ.
— Κάποια στιγμή, προς το τέλος του ντοκιμαντέρ, αναφέρεστε σε κάποια λυχναράκια που βρέθηκαν στην ανασκαφή και τα οποία ήταν αφιερώματα στον Αλέξανδρο. Τι θέσει έχει σήμερα στη συλλογική συνείδηση των ανθρώπων της πόλης που εκείνος ίδρυσε;
Πράγματι, κάποια από τα λυχναράκια αυτά είναι χρηστικά και κάποια άλλα αφιερώματα πιστών. Ο Αλέξανδρος, τώρα, στη λαϊκή κουλτούρα της Αιγύπτου και ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια εξακολουθεί να περιβάλλεται από μια αύρα θεού, φαραώ και ήρωα. Γνωρίζουν, άλλωστε, από την ιστορία οι Αιγύπτιοι ότι, όπως πολύ σωστά αποτυπώνεται και στο ντοκιμαντέρ, ο Αλέξανδρος δεν ήρθε στη χώρα τους ως κατακτητής αλλά ως προσκυνητής. Έτσι τους κέρδισε κι αυτό ήταν πολύ σημαντικό για την υστεροφημία του.
— Η ελληνική πολιτεία στηρίζει το έργο σας, έχετε επαφές;
Με την ελληνική πολιτεία είμαστε μακριά κι αγαπημένοι! Είχα την τιμή να επισκεφτεί την ανασκαφή στο Σαλαλάτ ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Προκόπης Παυλόπουλος, και την επίσης μεγάλη τιμή να έρθει το 2022 ο σημερινός πρωθυπουργός ο κ. Μητσοτάκης στο Ελληνορωμαϊκό Μουσείο για να δει το άγαλμα του Αλέξανδρου. Αυτές ήταν όλες κι όλες οι επαφές μας. Δεν παραπονιέμαι όμως, από την πλευρά μου προσπαθώ να κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ για την πατρίδα μου χωρίς να περιμένω το αντίστροφο, όπως λέει και το γνωστό απόφθεγμα. Η ομογένεια, ναι, είναι δίπλα και στηρίζει, μετά από τόσα χρόνια άλλωστε με θεωρούν πια δικό τους άνθρωπο. Αλλά και με τις αιγυπτιακές αρχές, που ήταν αρχικά επιφυλακτικές και συναντούσα δυσκολίες, καθώς τυγχάνω ξένη, γυναίκα και αλλόθρησκη, η συνεργασία μας είναι πλέον πολύ καλή, άλλωστε η Αίγυπτος έχει γίνει δεύτερη πατρίδα μου! Και βεβαίως θα συνεχίσω να κάνω τη δουλειά που ξεκίνησα εδώ για όσο αντέχω και μπορώ.
— Κάποια στιγμή, προς το τέλος του ντοκιμαντέρ, αναφέρεστε σε κάποια λυχναράκια που βρέθηκαν στην ανασκαφή και τα οποία ήταν αφιερώματα στον Αλέξανδρο. Τι θέσει έχει σήμερα στη συλλογική συνείδηση των ανθρώπων της πόλης που εκείνος ίδρυσε;
Πράγματι, κάποια από τα λυχναράκια αυτά είναι χρηστικά και κάποια άλλα αφιερώματα πιστών. Ο Αλέξανδρος, τώρα, στη λαϊκή κουλτούρα της Αιγύπτου και ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια εξακολουθεί να περιβάλλεται από μια αύρα θεού, φαραώ και ήρωα. Γνωρίζουν, άλλωστε, από την ιστορία οι Αιγύπτιοι ότι, όπως πολύ σωστά αποτυπώνεται και στο ντοκιμαντέρ, ο Αλέξανδρος δεν ήρθε στη χώρα τους ως κατακτητής αλλά ως προσκυνητής. Έτσι τους κέρδισε κι αυτό ήταν πολύ σημαντικό για την υστεροφημία του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου